Твой слоўнік існуе толькі таму, што ты стаміўся маўчаць. Мігранцкае жыццё ляціць, як ківач, — ад апатыі да дэпрэсіі. З кароткімі паўзамі мімалётнага шчасця. Як патлумачыць пустэчу там, дзе была Радзіма? Як паразумецца з асяроддзем, у якім цябе няма? Два шляхі: канчаткова абнуліцца альбо наноў вучыцца быць істотным. Аднаўляць годнасць праз разуменне, што твой боль — не канец, а пачатак. Сабіна Брыло — не адказ, а пытальнік. Выклік кожнаму з нас.

Мама Міграцыя

Нядаўна ў госці завіталі сябры — такія ж самыя, як і мы, выгнаннікі-эмігранты. Толькі крыху пазнейшай хвалі. Мы пасля жніўня дваццатага пратрымаліся ў Мінску амаль год, а іх сям’я — больш за два гады. Сярод іншых гасцінцаў яны прынеслі нам набор духмянага французскага мыла: лаванда, календула, мак. “Калі змыліш усё да апошняга кавалка, — строга сказала сяброўка, — тады мы вернемся дадому!” “Ты яшчэ гуляеш у гэтыя гульні з умовамі-замовамі”, — падумала я, але прамаўчала.

Мы з мужам прыехалі ў Вільнюс у апошнія дні лета 21-га. Два невялікія чамаданы, лёгкае адзенне, па дзве пары абутку на дваіх. Знялі кватэру — дваццаць восем метраў агульнай плошчы, адно вакно і шкло на палову ўваходных дзвярэй (то можна лічыць, што два вакны). Але ўтульна, усё ёсць. Стары горад. Жыллё, абсталяванае для турыстаў. “Мы пабудзем тут некаторы час. Мы тут крыху пасядзім, перавядзём дух, а потым паедзем дадому”, — пераконвалі мы сябе.

Тады бушавала пандэмія, кавід-19 (хіба пра яго яшчэ памятаюць?). Былі абавязковыя прышчэпкі; тым, хто прышчапіўся, у Літве выдавалі “пашпарты магчымасцяў”. Без такога дакумента нельга было патрапіць ні ў супермаркет, ні ў букініст, ні нават у сэканд-хэнд, каб набыць сабе нешта цёплае. Змучаныя сваімі “прыгодамі” (вобшукі, допыты, перасцярогі, ад’езд), мы аўтаматычна выконвалі гэтыя абавязковыя сацыяльныя патрабаванні, час ішоў…

Памятаю, я збіралася паехаць у Мінск у кастрычніку. Потым — пад Новы год. Паехаць не атрымоўвалася па розных прычынах. Хаця, напэўна, я папросту не магла пераадолець страх. Аказацца ізноў на месцы героя Кафкі, жыць у тунэлі без выйсця, чакаць страшных выпрабаванняў і ўласнага канца як адзінага спосабу вызвалення — уяўляць такую перспектыву было невыносна. А ўяўляць іншую перспектыву можна было толькі падманваючыся.

Выгадаваная ў познесавецкі час, прачытаўшая стосы лагерных мемуараў, з жахам назіраўшая ўзмацненне (з кожнай новай кадэнцыяй) ілжывай і подлай улады, я разумела, якую рэальнасць цяпер стане ствараць у маёй краіне гэта дзяржава.

Насамрэч, яна ўжо даўно панавала — гэта рэальнасць, самай адметнай прыкметай якой ёсць уладнае беззаконне і чалавечая безабароннасць, — але была яшчэ “падзанавешаная”. Не на ўсіх давіла, не кожнага душыла. Да лета дваццатага года яшчэ неяк можна было жыць побач з ёю — жыць і не заўважаць. Альбо рабіць выгляд, што не заўважаеш. Пасля таго лета яна мовай дубінкі сказала так гучна, каб пачуў кожны: а цяпер слухай і павінуйся, альбо я буду цябе нішчыць.

У тую першую восень выгнання я ўсёй душой ірвалася дадому. І адначасова ўсім целам — і скурай, і нутром — адчувала, што ехаць нельга. Але, думаю, не схлушу, калі скажу: складзіся абставіны іншым чынам, я магла б застацца ў Мінску. І жыла б, як жылося б, і прымала б той лёс, які быў бы наканаваны...

Атрымалася ж, як атрымалася, — я жыву ў Вільнюсе і не ведаю, ці пабачу калі-небудзь свой дом і родных.

А тады, не паехаўшы дадому ў кастрычніку, не паехаўшы на Раство, я вырашыла, што паеду ўжо вясной, у красавіку. Калі купляла ў краме прадукты і глядзела на іх тэрмін прыдатнасці, я думала толькі пра адно: гэта да маёй паездкі дадому, альбо пасля. Засынаючы, я марыла, як прыеду і чыста прыбяруся ў сваёй кватэры.

Але ў лютым двадцаць другога Пуцін напаў на Украіну. І пачалася новая фаза кашмару, ад якога нельга абудзіцца. Мне не хацелася сустракацца з людзьмі, не хацелася гаварыць. Я так шмат разоў, так шмат каму ўжо расказвала пра тое, што адбываецца ў мяне дома, што стаміўся язык, скончылася мова. У тым лютым да гэтага ўсяго дадаўся яшчэ адзін пункт, востры, нібы жалезны цвік: грамадзянін дзяржавы-суагрэсара.

Які сэнс гаварыць, калі нічога нельга стрымаць? Калі нікому нельга дапамагчы? Калі, у рэшце рэшт, твой сацыяльны статус — ніхто. Уцякач, слабы чалавек, які ні рэжым не перамог, ні вайну не стрымаў. Які чамусьці застаўся жыць, ды яшчэ і на волі.

Я зразумела, што і ў красавіку, і пазней дадому не паеду. Я выгнаннік чалавецтва — якая розніца, дзе мне быць.

Я хадзіла сагнуўшыся, апусціўшы галаву. Па шчырасці, я і цяпер неяк так хаджу. Гэта не пачуццё віны, не. Бо ты ж ведаеш, што ў вайне не вінаваты. І ў подласці і крывадушшы дзяржавы не вінаваты. І ў тым, што маеш яе пашпарт. І ў тым, што не ўмееш прыгожа сказаць на мове іншага народа.

Гэта не пачуцце віны. Гэта адчуванне рэальнай пагрозы — страх таго, што цябе могуць раптоўна абвінаваціць. Хто заўгодна можа прад’явіць табе беспадстаўнае абвінавачванне, абвінавачванне эмацыйнае. І чым больш беспадстаўнае, чым больш эмацыйнае яно будзе, тым у цябе будзе менш сілы і магчымасцяў яго абвергнуць. Тым з большай пакорнасцю ты будзеш яго прымаць.

Баюся, што такім чынам чалавек не можа не страціць нешта вельмі важнае, што робіць яго паўнавартасным індывідам, роўным сярод роўных. Нельга быць суб’ектам нармальных узаемаадносін без пачуцця ўласнай годнасці і даверу да іншых. І менавіта гэтыя “скілы” (цалкам культурныя, не “прыродныя”!) раз’ядае ўва мне сённяшняе жыццё.

Я так стамілася, што не хачу больш нічога нікому даказваць.

Я бараню сваё пачуццё ўласнай годнасці, максімальна пазбягаючы стасункаў. Магчыма, я проста губляю давер да людзей.

Так і жывеш — нібыта недзе побач з самім сабой. Назіраеш. Чакаеш лёгкага дня, які часам выпадае, каб табе можна было ўсплыць і глытнуць паветра. Стараешся ашчаджаць сілы, каб справіцца з побытам, заставіць сябе мыцца, есці, усміхацца, думаць, у рэшце рэшт. Пісаць (вось як цяпер), кожнае слова правяраючы з дапамогай галоўнага тэста: ці не схлусіў я тут?

Нікому нічога не дакажаш — то хаця б не казаць словаў няпраўды.

Сабіна Брыло. Нарадзілася ў 1974 годзе. Журналістка, паэт. Аўтар дапаможніка па бяспецы для беларускіх журналістаў “У зоне рызыкі” (2011) і чатырох паэтычных зборнікаў: “Это буквы” (2016), “Я и другие люди” (2019), “Tiras Biblio” (2019, укладанне і пераклад на літоўскую мову Гінтарас Граяўскас /Gintaras Grajauskas/), “У конца края”. З восені 2021 года жыве ў Вільні.