Баба Маня ведае, як правільна пахаваць чалавека, таму яе называюць Дырэктарам морга. Яна з вёскі Опаль на Палессі, дзе размаўляюць на сваёй мове — паляшуцкай. Пра гэта піша Вольга Аполька ў кніжцы “Мое баба — Діректор морга”. Ілюстрацыі зрабіла мастачка і дызайнерка Маша Мароз, якая займаецца этнаграфіяй Палесся. Каця Рускевіч паразмаўляла з аўтаркамі пра кнігу, жыццё і іншасвет.
1. Размова з Воляй Аполька
— Воля, ты нарадзілася і вырасла ў вёсцы Опаль на Заходнім Палессі, цяпер жывеш у Новай Зеландыі і вядзеш блог “Голя з Ополя” . Раскажы, пра што твая кніга “Мое баба — Діректор морга”: пра сваіх, пра месца, пра парадак жыцця і смерці?
— Калі б я распавядала чалавеку, які нічога пра кнігу не ведае і зараз трымае яе ў руках, то я б сказала, што гэта кніга пра філасофію жыцця і смерці на Палессі. Праз людскія размовы і кавалачкі жыцця я паспрабавала паказаць, чым жывуць людзі і як яны пражываюць гэтае жыццё, іх стаўленне да смерці як да вельмі важнай часткі, і якую ролю ва ўсім гэтым грала мая бабуля.
— Як ты працавала над кнігай і з тэкстамі? Кніга зроблена з дыялогаў: ты запісвала, фіксавала, звярталася з пытаннямі?
— У мяне былі нейкія запісы з таго часу, калі была жывая бабуля. Калі я села працаваць, то ў першаю чаргу пісала па ўспамінах, потым звярталася да зацемак. Некаторыя рэчы трэба было ўдакладніць. Напрыклад, абрады, традыцыі. На жаль, у бабулі ўжо немагчыма было запытаць напрамую, таму тэлефанавала маці. А яна ўжо пытала сваіх сябровак і іншых бабуляў з вёскі.
— Які час усё гэта ахоплівае: два гады, тры гады? Калі ты пачала рабіць за бабуляй запісы?
— Спачатку здаецца, што ўся гэта гісторыя працягвалася два гады. Але некаторым гісторыям, напэўна, гадоў пяць, іншым — больш за дзесяць. Менавіта тады я пачала запісваць за бабуляй, ці фатаграфаваць, ці здымаць яе на відэа.
— Што падштурхнула да гэтага? У які момант ты зразумела: так, маю шыкоўны матэрыял?
— Спачатку мяне натхнілі мае сябры. Я прыязджала на выходныя, сустракалася з бабуляй — яна выдавала свае перлы і нейкія жарты. Я вярталася ў Мінск і гэтыя жарты распавядала сваім сябрам — яны ўсе вельмі смяяліся. Тады я падумала: варта на гэтым засяродзіць сваю ўвагу. Быў адзін яскравы момант, які я вельмі добра памятаю. З гэтага, напэўна, пачаліся ўсе фотаздымкі. Я прыехала з Мінска ў Опаль і пайшла адведаць бабулю — яна жыла ў асобным доме. А гэта быў акурат час Хэлоўіна, то бок у горадзе ўсё было ўпрыгожана і ў гарбузах. Звычайна, калі заходзіш да бабулі — а там жа вялікая тэрыторыя, — ты клічаш яе: “Баба, баба!” Яна можа доўга не чуць, а потым недзе з агарода яна крычыць — і разумееш, куды прыкладна трэба ісці. І вось я іду, іду, заходжу за хату і бачу: бабуля стаіць з сякерай, вакол куча гарбузоў, якія яна назбірала, і яна лупіць сякерай па гэтых гарбузах. Я адразу пачала яе фоткаць, а потым запосціла са словамі “Хэлоўін па-опальску выглядае так”.
— Твая кніжка пачынаецца з пахавання, на якім кіруе твая бабуля, а заканчваецца пахаваннем тваёй бабулі. Атрымліваецца кола жыцця, ты спецыяльна зрабіла такую структуру тэксту?
— Не спецыяльна. Мне больш хацелася паказаць гісторыю чалавека. Можа, нават трагедыю чалавека, які займаецца чымсьці усё жыццё, важным для сябе і для людзей. І потым напрыканцы жыцця страчвае магчымасць паклапаціцца пра сябе, адчуць на сабе ўсё, што было важна. Потым я зразумела, што ўвогуле розныя людзі бачаць розныя сэнсы. Гэта крута і мяне натхняе. У тым ліку калі я паклікала Машу Мароз працаваць над напаўненнем кнігі з боку мастацтва, то Маша таксама пабачыла гэта кола жыцця і паспрабавала ў сваіх працах яго адлюстраваць. Менавіта гэта дадало яшчэ сэнс: жыццё змяняецца смерцю і наадварот.
Іншасвет
— Адкуль твая бабуля ведала, што рабіць на пахаваннях?
— Я вельмі шмат разоў пыталася: адкуль ты ведаеш, як рабіць, адкуль у цябе навыкі галасіць? Яна мне адказвала заўжды аднолькава: “Ну вось я вот нарадзілася і ўсё гэта ведала”. І я такая: ну канешне, нарадзілася і ўсё гэта ведала. Потым, калі я трошкі старалася зачапіцца, яна казала: “Ну так, нейкія там бабулі, калі расла, расказвалі, што вось гэта трэба так рабіць, а гэта так”. Я зразумела, што гэта адбылося праз жыццёвы вопыт. Яна набралася ведаў ад сваіх бабуляў, бабуляў з суседніх дамоў: што яны спявалі на пахаваннях, што рабілі з нябожчыкам. Мая бабуля была вельмі моцнай жанчынай і вельмі добрай. Яна хацела дапамагчы, і гэтая матывацыя запаўняла сабой увесь страх перад тым, што трэба прыйсці на пахаванне і дапамагчы нават не сваякам. Ёсць такая традыцыя, што родзічы не павіны мыць чалавека, які памёр, ці яго даглядаць. Нібыта памерлы, калі ты гэта робіш, можа цябе з сабой забраць.
— Як увогуле на Палессі ставяцца да нябожчыкаў? Складаецца ўражанне, што асаблівай розніцы паміж тымі, хто сышоў, і намі няма. Яны дзесьці побач, але мы іх не чуем.
— Ці ёсць у мяне адчуванне, што людзі там нібыта жывуць побач з памерлым? У нейкай ступені я так жыву, асабліва з выявай маёй бабулі, якая была галоўнай фігурай у маім жыцці. Часта з ёй размаўляю, часта сню яе. У снах яна нешта мне распавядае. Бабуля таксама мела нейкую сувязь з тымі, хто памёр, яна памятала ўсіх. Яна часта распавядала або прыдумвала: а што б сказаў вось гэты ці гэты. Калі хадзілі на могілкі — яна хадзіла, дарэчы, вельмі часта, — бабуля не казала, што “я пайду да магілак”, а казала, што “я пайду да сваіх, наведаю сваіх, вось схадзіла там да Колі, схадзіла да бабы, схадзіла туды-сюды”. Гэта было, нібыта яна пайшла ў госці. Так адбываецца ва ўсёй вёсцы. За могілкамі даглядаюць, трапятліва ставяцца. Прыбіраюць, каб там было і чысценька, і прыгожа. Нешта адносяць — яйка ці цукерачку, са Спаса яблыкі. Такое ўражанне, што людзі працягваюць існаваць са сваім родам, праносяць з сабой увесь свой род. На Дзяды за вячэрай успаміналі ўсіх памерлых. Для нябожчыкаў пакідалі месца за сталом і клалі ім трошкі ежы. Ёсць такая традыцыя — год шанаваць нябожчыка. Спачатку прыходзяць на наступны дзень пасля пахавання і будзяць яго. Потым прыходзяць на дзевяць дзён, потым на сорак, праз паўгады, потым на год. Цэлы год адбываецца псіхалагічнае развітанне, і ў той жа час людзі пачынаюць не забываць.
— Як праходзіў працэс провадаў?
— На пахаванне павіны былі прыехаць усе блізкія, асабліва, калі памірае нехта свой. Сваякі заўсёды падтрымлівалі. Напрыклад, калі дачка або сын не паспявалі, пахаванне маглі перанесці! Стол рабілі звычайным, але вельмі важна было зрабіць куццю і даць усім па тры лыжкі перад абедам. І таксама наліць куццю нябожчыку. У вёсцы рабілі так: таўклі мак з вадой і ў гэтую малочную кашыцу дадавалі яшчэ вады, трошкі цукру, і крышылі хлеб. Звычайна галашэнне і змест песні залежаў ад гісторыі чалавека, што ён зрабіў добрага. Таксама прагаворвалася, як па ім будуць сумаваць і як яго будзе не хапаць.
— Калі звярнуцца да іншага боку жыцця: раскажы, калі ласка, што і як вы святкавалі? Бо супольнасць таксама вызначаецца праз стаўленне да святога, а свята — гэта частка святога, як казала філосафка і тэалагіня Ірына Дубянецкая.
— Мне здаецца, што ў маім дзяцінстве святкавалі больш святаў, чым цяпер, і такіх, нашых паганскіх. Але, зразумела, былі і Пасха, і Раство, Спас і Новы год і іншыя. Купалле было другім святам па велічыні пасля Новага года. Гэта была рэальна падзея. На яе з’язджалася шмат людзей з розных вёсак. Усё рыхтаваў наш клуб. Рабілі папараць кветку. Яе хавалі ў каўначах. Мы палілі вялізнае вогнішча і пераскоквалі праз яго, потым шукалі папараць-кветку. У нас не было рэчак, у нас было шмат азёраў. Дзяўчаты плялі вянкі і пускалі іх па возеры. Хлопцы з другога боку сустракалі. Купалле было адзіным святам, куды цябе пускаюць, калі на вуліцы ўжо цёмна. Ты дзіцё, але бацькі дазвалялі табе прыйсці з імі, і нават самой. Гэта вельмі яскравыя ўспаміны для мяне, гэта было нешта вельмі сапраўднае і вялікае.
Або, напрыклад, вяселле, якое заўжды рабілася з вялікім караваем, як і ў іншых старадаўніх вёсках. Першыя звесткі пра нашу вёску адносяцца да 1495 года. Каравай пяклі з вельмі высокімі апалкамі, абробленымі яскравымі рознакаляровымі кветкамі. Ёсць традыцыя: чым большы каравай — тым больш шчаслівай будзе сям’я. Таму стараліся зрабіць каравай аж да неба. Ведаеш, што мне больш за ўсё падабалася? Што традыцыі, якія захаваліся з паганства, усе такія каляровыя. І яны былі пра радасць жыцця, пра, мабыць, дуркаватасць. Там, канешне, было шмат містычнага, але тое, што гэта было пра шчасце і рознакаляровую карцінку, я запомніла на ўзроўні вачэй і пачуццяў.
Вёска
— Ты расла ў вёсцы Опаль. Як вы жылі: зімой, летам? Што вы рабілі? Калі чытаеш кніжку, то ўяўляеш сабе сталую дзяўчыну, якая прыяжджае ў вёску і размаўляе са сваёй бабуляй. Але гэта не так, і цікава, што засталося па-за тэкстам.
— Так, я з Ополя, адтуль мая сям’я, усе бабулі-дзядулі з мамінага боку. Бацька з Спорава. Нейкіх адметных гісторый пра сям’ю няма. Проста звычайныя працавітыя людзі. Я жыла і хадзіла ў мясцовую школу, потым, калі паступіла ва ўніверсітэт, з’ехала ў Мінск. Узгадваючы дзяцінства, адразу скажу, што ў вёсцы менш розных забаў. Усё, што ў нас было, — гэта адна школа, адзін дом культуры, дзве невялічкія крамы, царква, сельсавет. Для такога суперактыўнага дзіцёнка, як я, сядзець дома было цяжка, таму я ўдзельнічала ва ўсіх імпрэзах у ДК і школе.
Але летам увогуле не сумна. Летам прыязджае куча дзяцей з горада. Калі ты падрастаеш, у цябе там шуры-муры, нейкія драмы, жыццё кіпіць, капец. Шмат нейкіх новых людзей: а гэтым летам прыехала яшчэ нейкая ўнучка да некага, а ты яе яшчэ не бачыла. Летам заваруха такая. Летам цяжка працавалі, і дзяцей гэта не абыходзіла. Як толькі ты падрастаеш і можаш працаваць, ты робіш усё: прыбіраеш хату, корміш свіней, доіш карову. Ніхто не пытаецца, можаш ты ці не, нібыта ты нарадзілася з усім гэтым.
Зімой становіцца трошкі больш сумна, але ўсё адно: прыходзяць нейкія сяброўкі да тваёй мамы — і ты сядзіш з імі. Калі мы ездзілі да бабулі і заставаліся ночыць, я памятаю, як яна нешта рабіла рукамі: шкарпэткі вязала, кофтачку, ці нашывала ручнікі. І вось бабуля сядзіць і вучыць цябе або проста расказвае гісторыі. Калі дзядзька быў, ён граў на баяне, ты прыходзіш, а ён грае, а ты яму спяваеш. Ці прыйдуць яшчэ пару жанчын, якія жывуць побач, ім няма што рабіць — і яны спяваюць. Так пражывалі зіму.
— Які быў пераход ад зімы да вясны? Памятаеш вясну на Палессі?
— Памятаю нават пах, свежы з гэтымі лятучымі яблынькамі. Жыццё палешукоў асабліва звязанае з зямлёй. Людзі чакаюць, калі зямля прачнецца ад зімы і зноў дазволіць ім працаваць.
Для дарослых людзей пражыць зіму было катаваннем, асабліва для маёй бабулі. Яна ненавідзела зіму, яна была “закрытая ў хаце” — кажу ў косках, — то бок была менш актыўная, чым летам.
У восені няма такой тугі, ёсць радасць, што скапалі картоплю, атрымалася столькі, назбіралі буракоў, “а я тут закатала столькі банак, а мне ўдалося яшчэ гэтую картоплю прадаць”. Усе падлічваюць, колькі яны там зрабілі за лета і падводзяць вынікі.
Мова
— Ці можаш ты вызначыць пяць слоў або выразаў, асаблівых для Опаля?
— Так. Напрыклад, ёсць такое слова або выраз “тобойто”. Гэтае слова вельмі шмат што азначае, яго няможна перакласці адным словам. Напрыклад, калі нехта нешта табе распавядае, і ты згодная з гэтым чалавекам, ты можаш сказаць “тобойто”. У кожнай вёсцы з Палесся ёсць свой канчатак у словах, і ў Опалі гэта “гато”. У іншай вёсцы будзе “гэто”. І слова “гато” ўсоўваем амаль паўсюль. І яшчэ трошкі выразаў: “до нашого барогу чы гавно чы трыска” — нічога добрага да нашага берага не прыплыве. “Тылавітэ” — разумець нешта. “Збідковатэ” — здзекавацца з кагосьці. Напрыклад, “Годэ вжа тут збідковатэ”.
— Як вы размаўлялі з дзецьмі, якія прыязджалі летам у вёску з горада або з іншых месцаў?
— Нам, як вясковым дзецям, хацелася быць самім трошкі з горада, і мы стараліся размаўляць па-руску. Канешне, гэта не вельмі атрымлівалася, а паміж сабой мы ўсё роўна размаўлялі па-нашаму. Дзеці, якія прыязджалі з горада, наадварот, у канцы лета пачыналі гаварыць па-опальску. Для іх было крута гаварыць так са сваёй бабуляй, потым са сваімі сябрамі, а мы рагаталі з іх акцэнту.
— Так адбылося, што шмат хто з нас з’ехаў. Ты з’язджаеш і адчуваеш, што вакол не разумеюць цябе: хто ты, адкуль, цяжка патлумачыць, з чаго складаецца твая ідэнтычнасць. Яна губляецца або ламаецца, і ў выніку ты пачынаеш яе збіраць наноў, насуперак новаму асяроддзю.
— Гэта на сто адсоткаў праўда, і я гэта назіраю і па сваіх сябрах, якія з’ехалі і пачынаюць працэс пошуку. Некаторым лёгка, некаторым зусім цяжка. У мяне ўсё пачалося, можа, трошкі раней, але з пераездам усё гэта запусцілася незваротна і ў вялікім маштабе. Калі я толькі пачала рабіць блог, то паступова сэнс і разуменне, хто я і адкуль, вярнуліся да мяне. І мне стала больш радасна жыць. Паціху сыходзіў смутак па доме, затое прыйшлі добрыя ўспаміны. Праз блог і праз кнігу ў мяне атрымліваецца зберагчы сувязь з родным Палессем, і здаецца, што мы нават за тысячы кіламетраў побач.
2. Размова з Машай Мароз
Кніга
— Табе падабаецца, што атрымліваецца ў выніку?
— Ведаеш, я чакаю, калі гэту кніжку можна будзе патрымаць у руках. Мне падаецца, што ўсё выйшла гарманічна і прыгожа. Воля напісала кранальную гісторыю, якая выклікае цёплыя эмоцыі. Для мяне вельмі важна, што гэта зроблена на опальскай гаворцы. Гэта самы каштоўны складнік праекта, бо адцяперака гэтая мікрамова абаронена ад забыцця і знікнення. І тут, можа, нават не так важна, якая напісаная гісторыя, а важны непасрэдна факт тэкставай фіксацыі дыялекту ў такім аб’ёме. Тэмы, якія асвятляе Голя: жыццё і смерць, вясковыя побыт і штодзённасць, свае асабістыя зносіны з бабуляю — робяць гісторыю, у пэўным сэнсе, універсальнай. Дзякуючы гэтаму, сціраецца дыстанцыя паміж неразуменнем дыялекту і непасрэдна зместам. У чытача ўзмацняецца прага дайсці да канца кнігі.
Колер, райскі сад і іншасвет
— Як вы працавалі з кнігай?
— Мы разам — я, Воля і дызайнер Ігар Юхневіч — пачалі разважаць, у якім кірунку лепей пайсці, каб візуальна і стылістычна ўзмацніць змест. З Воляй было вельмі лёгка і прыемна ўзаемадзейнічаць, яна была адкрытая да ўсіх маіх думак. Я прапанавала тры варыяцыі афармлення. Першы кірунак — дыгітальная графіка на аснове міфапаэтычных касмалагічных вобразаў традыцыйнай культуры. Другі — афармленне кнігі фотаздымкамі з маіх экспедыцый. Я дапускала верагоднасць паехаць у Опаль і паздымаць у ваколіцах, бо ў мяне асабліва няма матэрыялаў з гэтага раёна. Трэці кірунак, які мы выбралі, — аналагавыя калажы з фрагментамі выцінанак, адзін з самых пазнавальных беларускіх кодаў.
— Чаму быў абраны менавіта дыгітальны фармат?
— Хацела пашукаць нейкую форму працы з гэтым традыцыйным рамяством, якая б магла вывесці яго ў плоскасць сучаснасці. У выніку мы спыніліся на графіцы і пасля абмеркаванняў вырашылі, што для большага пагружэння ў кантэкст паміж опальскай і ангельскай версіямі тэксту можна даць блок фотаздымкаў. Па нашай задуме, гэта павінна стаць свайго роду бонусам і прыўнесці аб’ёму ўспрыняццю гісторыі. Так атрымаўся невялічкі фотазін, які, нібы сакрэцік, схаваны ў кнізе, — цёплае прывітанне з Палесся.
— Пахаванне і тэма смерці — адна з галоўных тэмаў кнігі. Нягледзячы на гэта, візуальнае рашэнне атрымалася каляровым і зусім не цяжкім.
— Для мяне смерць не асацыюецца з нечым змрочным. Гэта адназначны пераход. І, па сутнасці, на Палессі, сыходзячы з майго багатага досведу размоваў, людзі гэта так і ўспрымаюць дагэтуль. Тэма пахавальных, памінальных традыцый — адзін з кірункаў, якія я даследую як этнографка і мастачка. Канешне, ёсць культура галашэнняў, якая з пазіцыі трагедыі, вялікай страты, асэнсоўвае гэты пераход, дапамагае адчуць, выразіць і выпусціць боль. Вакол тэмы смерці няма табу і непераадольных страхаў. Немагчыма сказаць, што тут дамінуюць мажорныя ноты, але гэта не пра змрок. Мы вырашылі, што ў кнізе абавязкова павінен прысутнічаць колер. Шмат у чым філасофія палешукоў будуецца на тым, што жыццё заўжды перамагае смерць. Гэта, на мой погляд, бачна і ў колавай кампазіцыі Волінага тэксту.
Любоў да жыцця ў традыцыйнай культуры праяўляецца праз прагу да колеру, да буйства кветкавых матываў. Я ідэнтыфікую гэта як “райскі сад”, які людзі спрабавалі і спрабуюць стварыць вакол сябе. Неяк мне трапілася цытата, якая мяне вельмі натхніла, таму што лепей і не сфармуляваць: “Рай — гэта такі сад, у якім ёсць усё, што толькі душа прымае”. Гэта словы з любімай кнігі “Трошкі бліжэй да Сонца, трошкі далей ад Месяца: беларуская народная філасофія”, якую складалі Ірына Дубянецкая, Сяргей Санько, Таццяна Валодзіна і іншыя выбітныя даследчыкі. Жыццё ніколі не бывае лёгкім, але падмуркам для ўстойлівасці можа быць шчырая прага да лепшага, да святла, а святло — гэта спектр колераў.
— Упрыгожваюць не толькі сваё жытло, але і могілкі. Здаецца, што на Палессі не робяць вялікай розніцы паміж нябожчыкамі і тымі, хто тут.
— Гэта праўда. Нельга сказаць, што розніцы зусім няма, але сама мяжа вельмі тонкая. Іншасвет нейкім чынам прысутнічае ў прафанным жыцці ўвесь час. Больш за тое, людзі шчыра прагнуць мець пэўны доступ да іншасвету, бо праз гэта ажыццяўляецца сувязь з продкамі, сувязь з вышэйшымі сіламі, з Богам. Для беларусаў таксама характэрна вера, што калісьці на Зямлі быў “залаты век” і людзі мелі іншы кантакт з рознымі праявамі жыцця, з нябачным светам, з рознымі істотамі, якія насяляюць яго, а потым людзі гэты кантакт страцілі. Лічыцца, што падчас святаў і рытуалаў, мяжа паміж гэтым і іншым светам робіцца больш тогкай, размываецца. “Святочнае” здольнае прарвацца ў звыклае “прафанічнае” і паўплываць на ход падзеяў у будучыні. Для палешукоў вера ў гэтую ўзаемасувязь — базавая. Гэта багата адлюстравана ў вераваннях, забабонах і прыкметах. Аднак усё менш і менш людзей цяпер могуць даць абгрунтаванае тлумачэнне асобных элементаў абрадаў. Абрады выконваюцца аўтаматычна, хаця калісьці гэта было простай задачай.
— Калі?
— Паспрабуем вярнуцца на стагоддзі ці нават тысячагоддзі таму. Тады было іншае разуменне, што такое свет, Бог, як усё пабудавана, як шанаваць прыроду, шанаваць сябе. Канцэпцыя светаўтварэння амаль ва ўсіх народаў мела падобную аснову. Гэта мяне вельмі натхняе апошнім часам. Я шмат думаю пра гэта, інтэгрую ў сваю практыку. Увогуле, цікава, якую структуру мае сусвет, як усё пабудавана, хто мы і навошта, і гэтак далей. І гэта датычыцца нават не столькі традыцыйнай культуры, колькі асабістых пытанняў адносна таямніцы жыцця.
— Мабыць, ты магла б абазначыць найбольш яскравыя асаблівасці Заходняга Палесся, твая сям’я таксама паходзіць з гэтых месцаў. Як працуюць з колерам, якія ўзоры на ручніках, асаблівасці строю, арнаментаў?
— Даволі цяжка казаць пра ўсё Заходняе Палессе, нават ад вёскі да вёскі ёсць шмат адрозненняў. Але, калі казаць пра строі, да маіх самых любімых можна адназначна аднесці касцюм свахі з Кобрынскага раёна (вёскі Лелікава і Павіцце) з асаблівым каларыстычна-кампазіцыйным вырашэннем: гэта светлае ільняное палотнішча, упрыгожанае стракатымі стужкамі — блакітнымі, чырвонымі, ружовымі, зялёнымі. Строй адрозніваецца галаўным уборам з “рожкамі”, якія рабіліся з пер’я пеўня. На Беларусі больш нідзе такое не сустракаецца. Сярод дэкору можна выдзеліць так званыя плямы “вочэй”. “Вочы” з’яўляліся на блакітных стужках абцякальнай канфігурацыі, што падкрэслівала статус свахі ў шлюбным абрадзе — яна пільна назірала за ходам усяго свята. Другі прыклад — дамачаўскі строй. Таксама не зусім характэрнае для нас каларыстычнае рашэнне. Тут прэвалююць цёмныя колеры, а тканы фартух зусім не ўтрымлівае светлых ільняных украпленнняў — стракатае палотнішча з рознакаляровых стужак. Тут адчуваецца блізкае суседства Польшчы. Дамачава знаходзіцца амаль на мяжы.
У той жа час на Заходнім Палессі, зусім недалёка ад Дамачава, у Маларыцкім раёне, распаўсюджаныя ўзнёслыя манументальныя строі з наміткамі ў бела-чырвоным каларыце. Калі казаць нешта пра арнаментыку, якая для мяне мае асабістую цікавасць, то першае, што прыходзіць у галаву, — ручнікі з вёскі Беразляны Іванаўскага раёна. Гэта вёска, дзе нарадзілася мая бабуля па бацьку. Ручнікі там былі насычаныя, стракатыя. Іх асноўная ільняная частка складалася з ткацтва з “поп-артаўскімі” аптычнымі схемамі, а само аздабленне ўяўляла геаметрычныя арнаменты з усім каляровым спектрам вясёлкі.
Крыжы
— Акрамя тэмы іншасвету ты яшчэ даследуеш традыцыю драўляных прыдарожных крыжоў. Чаму? І чаму крыжы так упрыгожваюць? Дзе звычайна стаяць крыжы?
— Усё пачыналася досыць інтуітыўна. У нейкі момант, яшчэ ў 2014 годзе, прыдарожныя крыжы пачалі мяне заварожваць як аб’екты з пэўнымі візуальнымі характарыстыкамі. Хвалюючым для мяне зрабіўся факт, што спосаб упрыгожвання крыжоў утрымлівае ў сабе прыкметы хрысціянскіх і паганскіх вераванняў адначасова. З 2018 года я пачала мэтанакіравана здымаць крыжы на стужку, а ў 2020 годзе зразумела, што варта ўвесь фотапраект пераасэнсаваць. Назапашаны матэрыял падштурхнуў мяне зрабіць манаграфію, прысвечаную даследаванню сучаснага статусу рытуальнага шанавання прыдарожных крыжоў Палесся.
Крыжы заўжды ўзводзіліся на пачатку ці ў канцы вёскі. Таксама іх можна сустрэць і ў цэнтры мястэчак на скрыжаваннях дарог. Гэта шматвекавая традыцыя, якая да нашых дзён застаецца жывою. Па сутнасці, гэтыя крыжы можна назваць народнымі інсталяцыямі, бо ўсе яны аздабляюцца сугучна з густамі і разуменнем прыгажосці вясковых людзей, якія сочаць за імі. Крыжы ўтрымліваюць у сабе калектыўны досвед цэлых пакаленняў майстроў і майстрыц, што займаліся кавальствам, разбярствам па дрэве, ткацтвам.
Па сённяшніх традыцыях крыжы багата аздабляюцца ручнікамі, тканымі паяскамі, атласнымі стужкамі, штучнымі кветкамі, фартушкамі. Засталося некалькі вёсак у Лельчыцкім раёне Гомельскай вобласці, дзе тэкстыльны дэкор на крыжах настолькі багаты, што канфігурацыя крыжа ледзь счытваецца і ён пераўтвараецца ў паўмістычны антрапаморфны вобраз, які ўздымаецца над зямлёй падобна нявызначанай сутнасці. Аброк — гэта прадмет, у асноўным кавалак тэкстылю, які нехта даруе крыжу і просіць заступніцтва ў вышэйшых сілаў. У выніку за некалькі год назірання за адным і тым жа крыжам я бачу, як ён расце ў дыяметры, павялічваецца, — гэта проста неверагодна. Але ж у пераважнай большасці вёсак стары дэкор здымаецца і спальваецца (“накіроўваецца да Бога дымам”) перад Вялікаднем. На крыж апранаецца новае ўбранства. Вялікдзень — вельмі важнае рэлігійнае свята ў нашай традыцыі. Перамога жыцця над смерцю. Калі казаць пра больш старыя часы, то раней новы год пачынаўся не з першага студзеня, а з вясны, калі сонца пераходзіць у новую фазу. Сонца і месяц вызначалі розныя каляндарныя рэчы. Жыццё людзей было непасрэдна звязана з іх цыкламі.
— Як ты знаходзіш крыжы, як адбываюцца твае вандроўкі?
— Я абіраю пэўны, яшчэ не даследаваны мною, кавалак мапы і еду па вёсках. Відавочна, што ў больш аддаленых вёсках большая верагоднасць знайсці нешта архаічнае. Таксама я абапіраюся на этнаграфічныя крыніцы XIX — пачатку XX стагоддзяў. Бывае, знаходжу нейкія архіўныя здымкі, абсалютна чароўныя, і хочацца ў тое мястэчка, у тую вёску наведацца. Для таго, каб зірнуць, як яно там цяпер. Гэта падобна да прыемнага палявання, бо ніколі не ведаеш, што ты знойдзеш, каго сустрэнеш і чым цябе зямелька парадуе. Уся мапа Беларусі ў старажытных мястэчках, але на сённяшні дзень іх аблічча амаль не выдае гэтага ўзросту.
— Але ўсё роўна складаецца ўражанне, што гэта ўсё — традыцыі, парадак — усё роўна жывое і неяк праходзіць праз глебу забыцця.
— Так, мабыць, гэта наша адметная рыса. Уся нашая памежнасць, што выцякае з гэтай памежнасці, увогуле ніколі не спрыяла таму, каб фармавалася і захоўвалася нашая ідэнтычнасць. Але яна сфармавалася і захавалася. З аднаго боку, я адчуваю боль за наш шлях, з іншага — немагчыма ігнараваць факт, што чым большы ціск, тым большы і супраціў. Такія законы балансіроўкі. Ад нас, жывых і жывучых, патрэбныя высілкі, каб працягваць ствараць, памятаць, архіваваць, пераасэнсоўваць. Варта генераваць аптымізм, абапіраючыся на гістарычныя факты.
