Рашэнне апублікаваць гэты тэкст далося мне складана. Калі я яго пісала, мой тата быў яшчэ на волі. З 15 сакавіка ён знаходзіцца за кратамі. Я вельмі баюся, што цяпер, калі тата праходзіць выпрабаванні ў зняволенні, патас гэтага тэксту будзе выглядаць недарэчна, наіўна, або яшчэ горш — цынічна. Але ведаю, што пісала яго з любоўю да сваёй сям’і. Таму ўсё ж такі хачу апублікаваць такім, якім ён быў напісаны.

Я — тэрыторыя

“Жыццё — там, дзе людзі”. Гэту моцную фразу з Фэйсбука я пабачыла ў ліпені 2021 года ў кантэксце спрэчак і разважанняў — з’язджаць ці заставацца ў Беларусі. Адбыліся масавыя допыты і затрыманні, мая фб-стужка поўнілася прызывамі “бяжыце хутчэй”.

Сярод мноства іншых прамоўленых у тыя дні словаў гэта фраза мяне асабліва ўразіла. Яна ўжывалася як аргумент за тое, каб з’ехаць, — маўляў, пабудаваць супольнасць мы зможам дзе заўгодна, калі толькі захаваем сябе.

Я думаю пра вартасць кожнага асобнага жыцця, і мае думкі заносяць мяне ў мінулае, калі я толькі пачала цікавіцца ЛГБТК-гісторыяй Беларусі. Мяне вабілі да сябе пытанні памяці, захаванне і напісанне гісторыі сваёй супольнасці, стварэнне беларускага квір-архіва. Я разумела, што мой інтарэс вырастае з адчування сваёй бязважкасці, з “ненатуральнасці” гэтага пачуцця. Я адчувала, як холад распаўзаецца па целе, калі ўсведамляла, што нашыя жыцці не пакідаюць па сабе слядоў. Пакідаць сляды — раскоша для целаў, якія штосьці важаць.

Цяпер усё часцей заўважаю, як мой досвед ЛГБТК-чалавека супадае з досведам мяне як беларус_кі (сёння дадалося яшчэ адно вымярэнне — унутры краіны). Як гэтыя дзве ідэнтычнасці супадаюць у перажыванні сваёй нявартасці, ненармальнасці, заўсёднай недастатковасці.

Маё цела ўнутры Беларусі – бескарыснае, больш-непатрэбнае, страчанае ў абодвух сваіх значэннях: як адпрацаванае, адбыўшае сваё, нягоднае, так і згубленае (кімсьці), пазабытае (кімсьці).

Запытваю маму, як яна адчувае (вызначае) сваю радзіму. “Я з Радкову”, — амаль не задумаўшыся адказвае мама. Хуткасць адказу мяне ўражвае. Сёння ў Радкове засталася толькі адна хата, у якой жывуць людзі (“на тым канцы, дзе магазін быў, на нашым больш няма хат”).

Калі мяне яшчэ не было, і мама з татам толькі пазнаёміліся, тата напісаў верш пра Радкоў, маміну радзіму.

Я прымяраю за мамай ейны варыянт самаідэнтыфікацыі і гавару: я — з Вілейкі. Што для мяне гэта значыць? Я нарадзілася адразу з некалькімі (за)дадзенасцямі і непазбежнасцямі — сярод іх была і Вілейка. Хочаш не хочаш — цябе да яе прывяжуць, будзеш сюды вяртацца (да канца жыцця). Што побач з табой, што ўнутры цябе — немагчыма разгледзець, палюбіць ведаючы. Я люблю верачы.

На месцы маёй радзімы ў маім страчаным целе меўся вырасці сорам — я чую набрынялае ім чэрава. (Ты ещё меньше меня — это не дело — но куда помещается весь этот стыд?) Мая мама таксама яго адчувала, калі вярталася пасля размеркавання з Гомеля дамоў у Радкоў. Яна думала пра тое, як расказаць родным, што размеркавалася ў Вілейку. Чаму ў Вілейку?

“Дома ўсе ўжо ведалі, што папярэдне я ўзяла Мінск. І вось прыязджаю на канчатковае размеркаванне, захажу, дэкан пытаецца — пацвярджаеце Мінск? А я кажу — не. А што вы хочаце? Што мне стукнула ў галаву — я гавару — Вілейка. А ён кажа — няма Вілейкі. Як няма Вілейкі? Я стаю, і мне ўжо нічога больш не нада, усё паплыло перад вачыма: ну, як няма Вілейкі, дык а куды мне цяпер? І тут пачынаюць усе — з Гродна, з Магілёва, з Пінску — давайце да нас, давайце да нас, а я нікога не чую, нічога не бачу — Вілейка, і ўсё, кажу. Аддалі мне Вілейку.

І вось я еду дамоў — божа, што я нарабіла, — дома ўсе ўжо знаюць, што я ў Мінск паеду, а то нейкая Вілейка, не знаю, дзе тая Вілейка і што тая Вілейка, чаго я прыдумала ў тую Вілейку ехаць. Еду сабе, задумалася, а побач са мной сядзеў мужчына, пытаецца адкуль еду, куды. — Ну я і расказваю, што сёння было размеркаванне. — І куды вы размеркаваліся? — Ну я думаю адкуль ён ведае тую нейкую Вілейку, скажу, што ў Мінск якая розніца. — А што яшчэ было? — Вілейка была... І ён так палец угору падняў — о, трэба было Вілейку браць!”

Я назаўсёды-прышчэпленая бацькавым вершам, напісаным з любоўю да мамінай асірацелай радзімы (калі мяне яшчэ не было), сямейнай легендай пра чароўнае маміна прадчуванне любові да татавай радзімы, да маёй радзімы (калі мяне яшчэ не было). Маё цела будзе заўсёды балець так-і-ненароджаным сорамам, таму што ён ніколі з яго не праліецца, не затопіць усё вакол.

Аднойчы ў цяжкі перыяд майго жыцця, блізкая сяброўка, якая ўжо некалькі год як пераехала з сям’ёй у Канаду, запрасіла мяне ў госці. Яна пісала — я хачу, каб ты пабачыла, як я жыву, каб пабыла побач. У мяне зусім не было грошай, і яна прапанавала аплаціць мне дарогу. Для мяне гэта многа значыла, і я з удзячнасцю прыняла падарунак. Але візу мне не адкрылі — мая анкета не пераканала чыноўнікаў у тым, што я вярнуся ў Беларусь (прывет вам з Беларусі 2023). Усім сваім нутром я адчувала, як не ўпісваюся ў той варыянт жыцця, які б яны маглі ацаніць як “годны”, да якога захочаш вярнуцца, які свядома захочаш выбраць. Я не знаходжуся ў гетэрасэксуальным шлюбе (а хіба існуюць іншыя? — тут вам не Швецыя не Канада), у мяне няма дзяцей, “зразумелай” працы і дастаткова грошай на рахунку. Што мяне тут трымае? Сапраўды, што? Як патлумачыць?

Прыблізна ў той самы час, калі я спрабавала атрымаць візу ў Канаду, каб пабачыць сяброўку, памежныя службы Беларусі затрымліваюць у аэрапорце транс-актывіст_ку, паэт_ку з ЗША Алок Вайд-Мэнан. Я мелася іх сустрэць, тры гадзіны прачакала ў аэрапорце, назіраючы за шклянымі дзвярыма, якія ўвесь час адкрываліся і закрываліся, але Алок з іх так і не выйшлі. Выйшаў начальнік памежнай службы і абвесціў: “Ён не пройдзе мяжы, можаце не чакаць”. Сярод прычынаў назваў пагрозу нацыянальнай бяспецы, грамадскаму парадку і абароне маральнасці насельніцтва Беларусі. Гэта было лета 2018 года, той нядоўгі час, калі Беларусь увяла “бязвіз” для замежных грамадзян. Шмат хто быў натхнёны абяцаннем новых магчымасцяў ад адкрыцця межаў. А я стаяла ў аэрапорце і разумела — гэта я пагражаю нацыянальнай бяспецы, грамадскаму парадку і маральнасці сваёй краіны. Гэта ад мяне толькі што яе абаранілі. Канадскія чыноўнікі салідарныя з беларускімі — мяне (тут) не павінна быць.

Форма, якую мне прапануюць для існавання, — прастора, з якой патрэбна вырасці, месца, якое давядзецца пакінуць. Сутнасць гэтай формы ў ейнай прамежкавасці, часовасці, недастатковасці. “Перавалачны пункт” — яшчэ адно імя для гэтай прасторы. Хто ў здаровым розуме захоча тут заставацца? Тут нараджаюцца запраграмаванымі на тое, каб з’ехаць. Вілейка — перавалачны пункт у перавалачным пункце.

Часам я не магу размежаваць маё цела і маю зямлю. Часам я адчуваю, што я — і ёсць (гэта) тэрыторыя, перавалачны пункт у перавалачным пункце ўнутры перавалачнага пункта. Я сама была такім чалавекам — тым/той, у адносінах з якой няма будучыні, “перавалачным пунктам”, бесперспектыўным выбарам. Нават не асобным чалавекам з суб’ектнасцю, а “чымсьці”, што можна “перарасці”, несапраўднай і несур’ёзнай, але той, побач з кім можна адагрэцца, набрацца сілаў, вырасці, — з чаго можна вырасці. Што не застанецца ў гісторыі, у памяці, пра love story са мной не раскажуць сваім дзецям. Я адчуваю гэты боль. Я нашу яго ў сабе.

Я працягваю думаць пра свой інтарэс да гісторыі. Ці можа быць так, што гэта не толькі мой свабодны выбар, але таксама сімптом, які паказвае, як працуе прастора, і якія пусткі ў ёй я займаю? Калі мне (ужо) дазваляецца мець настальгію, гаварыць пра мінулае (калі я гэтага так хачу), але мець будучыню недазволена. Ці можа мой інтарэс да мінулага сведчыць пра інерцыю сістэмы, якой немагчыма супраціўляцца, якая выціскае мяне туды, дзе мне “дазваляецца” быць, і калі аказваецца, што адзінае месца, дзе я магу быць, — маё мінулае. Я магу шукаць сябе ў гісторыях папярэдні_ц — і гэта важная апора, але ці ёсць у мяне пры гэтым “права на будучыню”? У мяне як ЛГБТК-чалавека. Як ЛГБТК-чалавека ў Беларусі.

“Не разумею, як можна ганарыцца сваёй арыентацыяй”, — сказаў яшчэ ў “мірныя часы” адзін знаёмы беларускі журналіст (а я запомніла). Так ён адрэагаваў на камін-аўт Ціма Кука і словы “I’m proud to be gay”. “Я ж не ганаруся, што я гетерасэксуал”.

Калі само асяроддзе выціскае “нязручныя” целы ў бяспечныя для яго прасторы, лепячы цэтлік “нягодныя”, як на тавар у краме, — гэта так наша “пратэрмінаваная” годнасць прарастае праз пліту адмаўлення, муляе вока, прабівае свой шлях у будучыню.

Наста Манцэвіч нарадзілася ў 1983 годзе ў Вілейцы. Паэтка, перакладчыца. Аўтарка паэтычнага зборніка “Птушкі” (2012). Пераклады вершаў ЛГБТК-актывіст_кі і перформер_кі з ЗША Алок Вайд-Мэнан друкаваліся ў часопісе “Прайдзісвет”. Жыве ў Мінску.