Памяць — гэта рух праз падзеі і сітуацыі, з якіх мы наўздагон таму, што адбылося, складаем пэўныя патэрны. І лічым іх мінулым. Кожны крок па-за межы відавочнага — прыгода з непрадказальным фіналам. Кожная спроба паразумецца з чужым жыццём — рызыкоўны досвед асабістага самавызначэння. Дык што і каго шукае Ганна Янкута ў чужой аргентынскай зямлі? Запытайцеся ў мрояў Борхеса. Ценяў на могілках. Старых архіваў. Ці запіленай кружэлкі з тваім эмігранцкім танга.

Частка 1.
Рэканструкцыя Фларыяна

Да Чарнышэвіча ў Карлас Пас

Краявід Кордабы: высушаныя пад сонцам пагоркі.

Кордаба — гэта назва і правінцыі ў цэнтральнай частцы Аргентыны, і сталіцы гэтай правінцыі, адкуль я толькі што выехала аўтобусам. Ён стартаваў з вакзала і пасля доўга выбіраўся з аднастайных прыгарадаў — ва ўсіх тутэйшых гарадах яны выглядаюць аднолькава. Але ўрэшце навокал сельскі пейзаж.

Дарога — занурэнне ў аргентынскую рэчаіснасць, якой яна бачыцца зацікаўленай, але не надта абазнанай пасажырцы. Спачатку бясконцыя і прамыя вуліцы, потым паасобныя дамкі і палі на фоне пагоркаў. Непадалёк ад павароту на Ла Перлу і Малагенья — будынак з шыльдай “PEARL”, месца памяці і музей. Гляджу ў інтэрнэт: сорак гадоў таму, за часамі ваеннай дыктатуры, тут была тайная турма, дзе трымалі ў зняволенні і катавалі людзей.

Я еду ў горад Вілья Карлас Пас. Ці Вішы Карлас Пас, паводле аргентынскага вымаўлення.

Ужо пад’язджаючы да пункта прызначэння, заўважаю ля дарогі капліцу, аздобленую лапікамі чырвонай тканіны і стужкамі. Разгледзець не паспяваю, але чырвоны — колер непрызнанага каталіцкай царквой і ўсё ж папулярнага тут “народнага святога” Антонія Гаўчыта Хіля. На поўначы Аргентыны такія капліцы можна ўбачыць на кожным кроку.
Невядома, кім ён быў насамрэч: ці то вяскоўцам, які ўцёк з вайны, ці то аргентынскім Робін Гудам, ці то звычайным бандытам. Яго пакаралі смерцю, але неўзабаве пасля гэтага, як гаворыцца ў тутэйшых паданнях, малітва святому Гаўчыта вылекавала сына яго ката.

Карлас Пас — адзін з галоўных турыстычных цэнтраў Кордабы, вядомы перадусім дзякуючы здароваму клімату і ўтворанаму плацінай маляўнічаму вадасховішчу Сан-Роке. Я ўжо бачу, як яго гладзь бліскае між пагоркаў, і ў гэты момант разумею, што адвыкла ад азёрных краявідаў. У Аргентыне азёраў сапраўды няшмат, большая іх частка ляжыць на поўдні краіны, у Патагоніі. На поўначы яны калі і ёсць, дык пераважна салёныя. Таму не дзіва, што горад ля возера зрабіўся мясцовай славутасцю.

Але пляжы і пейзажы Карлас Пас цікавяць мяне ў другую чаргу. Перадусім я еду сюды таму, што тут пражыў свае апошнія дзевяць гадоў і памёр Фларыян Чарнышэвіч.

Гісторыя, якая пачалася над Бярэзінай

У рамане Чарнышэвіча “Надбярэзінцы” ёсць эпізод, у якім адзін з яго персанажаў, Стах Балашэвіч, збіраецца ў Амерыку. На той момант хлопцу споўнілася дванаццаць гадоў, і яго дзядзькі, якія эмігравалі раней і ўжо асталяваліся на новым месцы, звабліваюць хлопца магчымасцю атрымаць адукацыю.

Бацькі Стаха шукаюць, з кім адправіць сына, і дазнаюцца, што ў Амерыку едзе яшчэ адзін іх сваяк, які гатовы ўзяць на сябе клопат пра хлопца. Выезд прызначаны на вясну, і сям’я рыхтуецца да расстання.

У польскім кантэксце Чарнышэвіч вызначаецца часцей за ўсё як польскі эміграцыйны пісьменнік, у беларускім — як польскі пісьменнік беларускага паходжання. Нарадзіўся ён у 1900 годзе ў тагачасным Бабруйскім павеце Мінскай губерні; цяпер гэта Клічаўшчына. Менавіта там разгортваецца сюжэт “Надбярэзінцаў” — на землях паміж Бярэзінай і Дняпром, галоўныя героі рамана — засцянковая шляхта каталіцкага веравызнання, якая вызначае сябе як палякаў. Свет Чарнышэвіча ляжыць у межах Расійскай імперыі, але ў ім яшчэ жыве памяць пра іншыя часы і іншыя межы — пра Рэч Паспалітую абодвух народаў, да якой малая радзіма пісьменніка належала перад другім падзелам 1793 года, а яшчэ раней — да Вялікага Княства Літоўскага.

І ў пачатку ХХ стагоддзя гэта быў стракаты рэгіён, насельнікі якога па-рознаму сябе акрэслівалі, адносіліся да розных веравызнанняў і размаўлялі на розных мовах: беларускай, польскай, ідыш, усемагчымых мяшанках і дыялектах.

Дзеянне рамана пачынаецца ў 1911-м і ахоплівае амаль цэлае дзесяцігоддзе, калі ў ціхі надбярэзінскі закутак прыходзіць вялікая гісторыя, каб дарэшты разбурыць яго быт. Войны, рэвалюцыі і рэпрэсіі пачынаюць перакройваць гэтыя землі і іх жыхарства на новы лад, і ўжо праз некалькі дэкадаў ад польскамоўнага свету, апісанага Чарнышэвічам, на беларускіх землях нічога не застаецца.

Хутчэй за ўсё, Стах Балашэвіч збіраўся ехаць у Злучаныя Штаты — “Надбярэзінцы” маюць біяграфічны характар, а ў 1914 годзе ў ЗША эміграваў старэйшы брат Фларыяна Чарнышэвіча Фелікс. Аднак у героя рамана з пераездам нічога не атрымалася, бо пачалася Першая сусветная вайна, якая спыніла яго ў самым пачатку падарожжа. Хлопец застаўся ў родных мясцінах, каб трапіць у вір ліхалецця і зрабіцца актыўным удзельнікам гістарычных падзей.

Затое ў эміграцыю выправіўся сам Чарнышэвіч. У 1924 годзе ён разам з жонкай Станіславай і дачкой Уладыславай (якая незадоўга да таго з’явілася ў свет) сядае на карабель, што плыве ў Аргентыну.

Гісторыя эміграцыі пісьменніка была не зусім тыповай. Несумненна, адна з прычын яго пераезду — эканамічная. А вось другая — і невядома, якая з іх была больш важкай, — палягала ў тым, што ён не здолеў знайсці сябе ў Польшчы. Калі пасля польска-савецкай вайны, у якой ён браў чынны ўдзел, яго родныя землі паводле Рыжскай дамовы адышлі Савецкаму Саюзу, Чарнышэвіч мусіў уцякаць у Вільню — на той момант яна ўваходзіла ў склад Другой Польскай Рэспублікі. І “Новая Польшча” яго расчаравала — сярод іншага тым, што ён сам і яго землякі, засцянковая шляхта з выразнай польскай самаідэнтыфікацыяй, успрымаліся там як замежнікі, чужаніцы.

Ступіўшы на паўднёваамерыканскі бераг, Чарнышэвіч застаўся там назаўсёды: ні ён сам, ні хтосьці з яго сям’і на радзіму больш ніколі не вярнуўся.

Па-беларуску

“Надбярэзінцы” — адзіны з чатырох раманаў Чарнышэвіча, які перакладзены на беларускую мову. Кніга выйшла ў 2017 годзе ў Мінску ў выдавецтве “Янушкевіч”. Яе падрыхтавалі чатыры перакладчыцы — Кацярына Маціеўская, я, Марына Шода і Алена Пятровіч. Мы падзялілі раман на чатыры часткі, і я прыводжу нашы імёны ў тым парадку, у якім мы над ім працавалі. На той момант для мяне гэта была шараговая замова на пераклад невядомага мне аўтара — я і ўявіць не магла, што неўзабаве буду ісці слядамі Чарнышэвіча.

Публікацыя “Надбярэзінцаў” па-беларуску выклікала пэўную рэакцыю з боку чытачоў. Звонку яна, мабыць, падалася б не надта вялікай, аднак для беларускай прасторы, у якой пераклады рэдка атрымліваюць хоць нейкі водгук, яна была досыць заўважнай.

Нехта выправіўся ў апісаныя ў рамане мясціны шукаць сляды колішняй засцянковай шляхты, нехта прыгледзеўся да ўласнага радаводу, разумеючы, што Чарнышэвіч расказаў гісторыю далёка не адной сям’і. Я ж да “Надбярэзінцаў” вярнулася праз шэсць гадоў падчас свайго падарожжа ў Аргентыну, калі вырашыла знайсці нітачкі, якія звязваюць Паўднёвую Амерыку і Беларусь. І ў выніку аказалася, што ўсё ў мяне пад рукой, у тым ліку гэты раман. Быццам я загадзя, сама таго не ведаючы, падступалася да тэмы эміграцыі, спрабавала яе на зуб.

А можа, гэта значыць, што Аргентына — не так і далёка? Альбо беларуская-польская гісторыя мяжы ХІХ—ХХ стагоддзя дагэтуль не скончылася і ўсё яшчэ працягвае нешта ў нашым лёсе значыць.

Аргентынскі курорт

Сонца прыпякае, але парывы ветру — пранізліва-халодныя: ці то цёплы лістападаўскі дзень, ці то халодны травеньскі, такіх пораў года я не ведаю. Лісця на дрэвах няма, хоць дзе-нідзе ўжо прабіваюцца пупышкі, трава пажухлая: так выглядае канец сухой субтрапічнай зімы. Сёння субота, але людзей і на беразе возера, і ў цэнтры няшмат, бо цяпер не сезон — улетку будуць сапраўдныя натоўпы. Пакуль жа я магу з прыемнасцю прайсціся па папулярным курорце і агледзець усе яго славутасці. Якіх, як мне здаецца на першы погляд, асабліва і няма.

Большасць амерыканскіх гарадоў не можа пахваліцца доўгай гісторыяй, калі толькі яны не стаяць на месцы пасяленняў, якія ўзводзілі карэнныя народы. Такія можна знайсці пераважна ў Мезаамерыцы — у Мексіцы, Гватэмале ці Белізе, дзе існавалі даўнія цывілізацыі, найбольш вядомыя з іх — майя і ацтэкі. Мяркуецца, што самыя старажытныя гарады ў Паўднёвай Амерыцы з тых, што існуюць дагэтуль, — гэта Кіта і Куэнка ў Эквадоры, а таксама Куска ў Перу, вядомы дзякуючы комплексу Мачу-Пікчу.

З’яўленне ці росквіт такіх мясцінаў звязаныя часцей за ўсё з інкамі. У асноўным жа гісторыя сучасных паўднёваамерыканскіх гарадоў пачынаецца ў XVI стагоддзі, у эпоху еўрапейскай каланізацыі. Кордабу заснавалі ў 1573 годзе, і яна вылучаецца ці не самай багатай у Аргентыне спадчынай каланіяльнай архітэктуры, якая засталася па езуітах.

Карлас Пас малады нават паводле паўднёваамерыканскіх мерак: днём яго заснавання лічыцца 16 ліпеня 1913 года. Назва нагадвае імя — і гэта сапраўды імя: Карлас Нікандра Пас быў буйным землеўласнікам і займаўся тут жывёлагадоўляй. А калі ў гэты бок праклалі дарогу, прыгожы краявід і здаровы клімат зрабілі сваю справу: сюды пацягнуліся людзі. У 1964 годзе пасёлак атрымаў статус горада, а ў 1987 годзе пачаў афіцыйна называцца Ciudad Turistica Villa Carlos Paz — турыстычны горад Віша Карлас Пас.

Тутэйшая турыстычная інфраструктура пабудаваная вакол возера: у Карлас Пас прыязджаюць у асноўным дзеля пляжаў, рыбалкі і водных відаў спорту. Самая людная вуліца — кавярні, шапікі з марозівам, дарэчным нават такой зімою, і сувенірныя крамкі — носіць імя генерала Паса, героя вайны за незалежнасць Аргентыны. Гэта дзед Карласа Нікандра Паса.
Нічога прыкметнага з архітэктурнага гледзішча ў цэнтры няма. Хіба што некалькі касцёлаў (у якіх мне бачыцца нешта італьянскае) і візітоўка горада — створаны нямецкімі інжынерамі вялікі драўляны гадзіннік з зязюляй, які дагэтуль працуе і спраўна паказвае час. Я падыходжу да яго своечасова: на фасадзе суседняга будынка ідзе ролік пра гісторыю гадзінніка і людзі чакаюць з мабільнікамі напагатове, калі з’явіцца сама зязюля. А пасля над плошчай лунае расчараваны гул, што ўсё скончылася занадта хутка.

Блукаючы цэнтральнымі вулкамі Карлас Пас, натрапляю на будынак, які забірае маю ўвагу. Ён падобны на пернікавы дамок: спічастыя вежы і вокны, вычварны балкон з вітражамі, звілістыя лініі і мудрагелістыя ліхтары — цяжка ўявіць, з якой казкі ён сюды трапіў. Гляджу на карту — пернікі з’явіліся ў маім уяўленні не выпадкова, гэта фабрыка альфахорэс “El Nazareno”, “Назаранін”. Нечаканая назва для вытворцы галоўнага тутэйшага слодыча: дзве пячэнькі, злепленыя вараным згушчаным малаком. Альфахарсітас, пяшчотна гавораць аргентынцы, у іспанскай мове таксама ёсць памяншальна-ласкальныя суфіксы.

На сайце фабрыкі тлумачыцца, адкуль такое найменне: яе заснавальнік, думаючы пра бізнес, звярнуўся да свайго апекуна Ісуса з Назарэта ў пошуках сілаў і натхнення, і ў гэты момант зразумеў, як варта назваць сваё прадпрыемства.

Спраўджваю, хто жыў у Карлас Пас, натрапляю на артыкул пра тутэйшых знакамітасцяў. Фларыяна Чарнышэвіча ў ім няма.

І ніводнае імя ні пра што мне не кажа.

Пасынак Амерыкі

Трапіўшы ў Паўднёвую Амерыку, пісаць Чарнышэвіч пачаў не адразу. Перадусім ён мусіў паклапаціцца пра дабрабыт сям’і, і якраз гэта аказалася няпростым. Бо, як выявілася па прыездзе, плынь эміграцыі ў Аргентыну была такой вялікай, што працы на ўсіх не хапала і за яе ішло жорсткае змаганне. Гэтаму змаганню прысвечаны раман “Лёсы пасынкаў”. Ён, як і ўсё астатняе, што напісаў Чарнышэвіч, заснаваны на рэальных падзеях і назіраннях.

Карабель, якім пісьменнік і яго сям’я — а таксама героі рамана “Лёсы пасынкаў” — прыплылі ў Новы Свет, прычаліў у Буэнас-Айрэсе да прыстані Дарсэна Нортэ. Там і цяпер месціцца аргентынская міграцыйная служба, а таксама музей іміграцыі. Склад рэйса ў рамане апісваецца так: “Было не менш за сто пасажыраў з Польшчы, прычым пераважна з усходніх земляў: віленскай, навагрудскай, палескай, тарнапальскай і гэтак далей” (тут і далей пераклад з польскай мовы мой). І, вядома, усіх гэтых людзей цікавіла адно: праца.

Раман Чарнышэвіча дае добрае ўяўленне пра тое, як у 20-я гады ХХ ст. выглядала эміграцыя. У міжваенны час яна была пераважна эканамічная: у Аргентыну ехалі амаль без грошай, каб адразу ж схапіцца за любы занятак, што дае заробак. У рамане “Лёсы пасынкаў” паўстаюць яскравыя карціны няроўнасці паміж тымі, хто здолеў уладкавацца, і тымі, хто ў шалёным змаганні за выжыванне траціць сілы, здароўе, надзею.

Чарнышэвіч апісвае людзей, якія збіраюцца ля завода, дзе, паводле чутак, шукаюць работнікаў, людзей, якія працуюць за капейкі і жывуць пад мостам, співаюцца, ідуць у банды, ці пераязджаюць з правінцыі ў правінцыю ў пошуках лепшых умоваў, часам без грошай на зваротны білет. Хаця раман напісаны па-польску, ён апісвае агульны досвед беларускіх і польскіх перасяленцаў. Зрэшты, сярод герояў Чарнышэвіча беларусаў хапае: ён ведае беларусаў, вылучае іх з эмігранцкіх натоўпаў. І беларусаў, і ўкраінцаў, і габрэяў, і нават тых, хто сам не можа сябе акрэсліць:

– Што, вы рускія?

– Ні рускі, ні польскі. Мішаны. З-пад Мінска.

Неўзабаве пасля прыезду ў Аргентыну Чарнышэвіч трапляе ў Берыса — горад, які ляжыць за 67 кіламетраў на поўдзень ад Буэнас-Айрэса і цяпер уваходзіць у агламерацыю Ла-Плата. У тыя ж часы Ла-Плата, якая будавалася як адміністратыўны цэнтр правінцыі, яшчэ не разраслася — у “Лёсах пасынкаў” яна паказваецца так:

Горад не надта вялікі, але прыстойны і мілы. Узгорысты ландшафт, мяккі клімат, вуліцы шырокія, раўнюткія, разрэзаныя ў цэнтры дыяганальнымі бульварамі. На дарогах — брукаванка ці бетон і асфальт, на ходніках — мазаіка, зацененая прысадамі пышных ліпаў, апельсінаў, платанаў і райскіх яблыняў.

Дыяганальныя магістралі і цяпер кідаюцца ў вочы на карце Ла-Платы і Буэнас-Айрэса і сведчаць пра малады ўзрост паўднёваамерыканскіх гарадоў, якія будаваліся паводле загадзя вызначанага плана. Аднак у такім прыемным і прыязным месцы ні героі рамана, ні сам яго аўтар не затрымліваюцца — трамвай адразу з вакзала вязе іх у суседні Берыса, які апісваецца ўжо іначай:

Берыса моцна кантрастуе з Ла-Платай. Горад выключна рабочы, перанаселены, бедны, брыдкі, нездаровы. Пабудаваны без плана і ладу, уціснуты ў балотныя твані, пасечаны глеістымі каналамі, жыламі рачных праток, багнішчаў і трыснягоў. Праз бесперастанныя разводдзі Ла-Платы тут заўжды панавалі сырасць і смурод і неставала пітной вады.

У Берыса Чарнышэвіч разам з жонкай і дачкой пражыў больш за трыццаць гадоў. Гэты выбар вымушаны: на мясабойні адной з тамтэйшых фабрык-салільняў пісьменніку ўдалося знайсці працу. З фабрыкаў, якія адпраўлялі на экспарт салёнае мяса, гісторыя Берыса і пачынаецца: нават назва горада паходзіць ад прозвішча ўласніка адной з іх, Хуана Берыса. Вакол буйных прадпрыемстваў селяцца рабочыя, пераважна імігранты, такія, як Чарнышэвічы.

Горад дагэтуль застаецца вялікім імігранцкім асяродкам, большасць яго жыхароў мае іншаземныя карані. Ёсць у Берыса і беларуская супольнасць, адна з яе арганізацый — Клуб беларускай дыяспары “Восток”, утвораны ў 1941 годзе. Клуб звязаны з беларускай амбасадай у Аргентыне, яго аватарка ў сацыяльных сетках — на аснове афіцыйнага беларускага герба, на фотаздымках — чырвона-зялёныя сцягі.

У 2021 годзе на сайце берыскага муніцыпалітэта з’явілася навіна, што ў гонар святкавання 80-годдзя клуба 20-я вуліца ў Берыса атрымала назву ў гонар Рэспублікі Беларусь. Аднак на гугл-картах яна дагэтуль мае толькі нумар, а на фотаздымках з сайта відаць, што вядзецца хутчэй пра ўсталяванне сімвалічнай шыльды.

З цягам часу праца на фабрыцы пачала кепска адбівацца на здароўі Чарнышэвіча. У “Лёсах пасынкаў” ёсць эпізоды, прысвечаныя мясабойні, — яе работнікі цягаюць у вялікіх лядоўнях цяжкія грузы, часта паводле ненармаванага графіка. Свой унёсак робіць сыры і нездаровы клімат Берыса:

Ужо цяплей было на дварэ, і смурод, якім цягнула ад “Свіфта”, зрабіўся нясцерпным. Памыі, што плылі па бруку вуліцы Нью-Ёрк, выпараліся і ператвараліся ў густы і гідкі глей. Над сметнікамі ўздоўж канальчыка віселі хмары тоўстых мух, і з’явілася неймаверная колькасць пацукоў, якія не звярталі ўвагі на сабак і людзей.

Фінал рамана “Лёсы пасынкаў” можна ўмоўна назваць шчаслівым: яго героі пасля доўгага туляння плануюць набыць кавалак зямлі і завесці ўласную гаспадарку. Аднак польская даследчыца Ханна Госк піша: “Гэтая шчаслівая канцоўка тычыцца выключна гісторыі асобных персанажаў. Бо перспектыва ўсяго грамадства і народа не бачыцца аўтару ў ружовым святле”.

Сам Чарнышэвіч аргентынскім землеўласнікам не зрабіўся, ён так і застаўся працаваць на мясабойні ў Берыса. Але калі выйшаў на пенсію, сям’я здолела перабрацца ў нашмат здаравейшы Карлас Пас і пабудаваць уласны дом. Хворы на астму і моцна аслаблы пісьменнік пражыў там яшчэ дзевяць гадоў. Праз дваццаць пяць гадоў пасля яго смерці Польшча выйшла з зоны савецкага ўплыву, а Беларусь дагэтуль застаецца звязанай з Расіяй. Там зноў пераследуюць польскую меншасць і вынішчаюць памяць пра палякаў, якія былі ў тым ліку часткай складанай беларускай гісторыі.

Праз сорак гадоў

30 верасня 1964 года — у год смерці Фларыяна Чарнышэвіча, а таксама праз сорак гадоў пасля яго пераезду ў Новы Свет — дзеяч эміграцыі Эміль Цяўлоўскі піша нататку “З жыцьця Беларусаў у Аргэнтыне: Жыльлё і праца” пра побыт у правінцыі Буэнас-Айрэс. Пададзеная ў ёй карціна моцна адрозніваецца ад таго, што апісваў у “Лёсах пасынкаў” Чарнышэвіч. Паводле Цяўлоўскага, на той момант беларусы ўжо някепска асталяваліся і шмат чаго дасягнулі:

Пераважна кожная сям’я мае свой домiк мураваны. Колькасьць пакояў — залежыць ад велiчынi сям’i. Найменшы домiк мае спальню, кухню, сталовы пакой i баню. Сярэдня аднакжа маюць па 5 пакояў. Апалу да аграваньня ня ўжываюць, бо клiмат ёсьць цёплы. Кухнi пераважна на газ натуральны, каторы даходзiць газаправодамi, або давозяць згушчаны ў бутлях стальных. Шмат ужываецца дрэўны вугаль, на якiм пякуць на ражнох, або рашотках мяса, так званае “асадо” (asado). Мяса тут спажываюць 100 кг на душу ў год. Асьвятленьне электрычнае. Вада — або з вадакачкi гарадской, або з маторнае студнi пампуе да баку i пазьней мае на ўсе патрэбы цi да кухнi, цi да агароду. Пляцы тэрэнаў пад будову разьмерам сярэдня 10×35 мэтраў лёгка набыць на ўласнасьць, прадаецца на сплаты месячныя, квартальныя або гадавыя. Беларусы часта любяць мець свой дом на двух або трох пляцох, каб упраўляць гароднiну, хоць з зеляньню адменнаю, чым у Эўропе, да таго тут можна два разы на год садзiць або сеяць, бо анi сьнегу, анi марозу няма. У садзе любяць мець сваi: апельсiны, мандарыны, лiмоны, сьлiвы, ну i кветкi, якiя калiсь у Эўропе расьлi ў вазонах.

Цяўлоўскі пералічвае, якой працай займаліся аргентынскія беларусы — гэта цеслі, краўцы і механікі, якія здолелі заснаваць уласныя майстэрні, кіроўцы і перавозчыкі, уласнікі крамаў і складоў. Фабрычныя рабочыя, паводле яго сведчанняў, “таксама даходзяць да дабрабыту”. За выкананнем іх правоў сачылі прафсаюзы (“сындыкат працаўнікоў”) і ўрад — усе мусілі атрымліваць заробак не меншы за пэўны вызначаны ўзровень і мець адпаведнае сацыяльнае забеспячэнне: “Кожны мусіць атрымаць 13-тую пэнсію на Каляды і адпачынак ў летнія месяцы”.
Прачытаўшы гэтую нататку, цяжка паверыць, што Чарнышэвіч і Цяўлоўскі эмігравалі ў адну і тую ж краіну, хай сабе і з розніцай у некалькі дзесяцігоддзяў:

Успамінаецца пра безрабоціцу, але я ня бачыў праз 16 год, калі хто маючы спэцыяльнасьць, то бяз працы не сядзіць. Крыху горш для тых, хто знае працу толькі... з мяцёлкай (peones) і ня мае ахвоты да нічога, а тут няма ніякага прымусу, за прагул пад суд ня пойдзе — дык здараюцца людзі і такія. На шчасьце, гэта рэдкі выпадак сярод беларусаў.

Такія змены тлумачацца ў іншым артыкуле Цяўлоўскага, “Беларусы ў Аргентыне”. У 1945 годзе Аргентына, якая ў пачатку вайны абвясціла пра свой нейтралітэт (яе ўрад, як піша Цяўлоўскі, быў выразна пранямецкім), пад ціскам міжнароднай супольнасці перайшла на бок альянтаў. Ваенны час дапамог краіне паправіць сваю эканоміку, што добра паўплывала і на становішча эмігрантаў:

Калі Аргентына пачала зарабляць на ваенных пастаўках, то стала зьнікаць безрабоціца, усё пайшло разьвівацца пры добрых заработках, хутка ўсе эмігранты дарабляліся ўласных дамоў, варштатаў, будаўляных ці транспартных прадпрыемстваў, крамаў etc.

Дом

Адрас Фларыяна Чарнышэвіча ў Карлас Пас я знаходжу ў інтэрнэце пад фота, на якім ён пазуе на фоне свайго дома: A. del Valle 143. Арыстобула дэль Вашэ — аргентынскі адвакат і палітык, жыў у ХІХ стагоддзі. Іду на вуліцу яго імя ўзбярэжжам Сан-Роке — гэта хвілін пятнаццаць ад цэнтра горада. Блакітнае неба, блакітная вада, у завадзях птушкі — каралінскія паганкі, нейкія тутэйшыя лыскі і чаплі. На беразе адпачываюць людзі: п’юць матэ, гамоняць, адзін з рыбакоў выцягвае на бераг вялікую рыбіну.

Часам пішуць, што дом Чарнышэвіча быў з відам на возера. Але я паварочваю ўглыб квартала, бліскучай воднай гладзі адсюль не відаць. Магчыма, гэта пазнейшая забудова. Вакол прыватныя дамкі з падворкамі, яны выглядаюць новымі і ахайнымі. Рэспектабельны раён. І адразу ж пачынаецца блытаніна з адрасамі. Спярша ідзе дом нумар 27, потым адразу — 809, за ім — 827.

Гэты апошні мне, відаць, і патрэбны, менавіта сюды вядзе мяне карта. Іншых падказак у мяне няма.

Спыняюся на супрацьлеглым баку вуліцы, бо на падворку дома нумар 827 жанчына палівае газон. Параўноўваю арыгінал са здымкам: падабенства навідавоку. Тая ж форма даху і скошаная калона, толькі фота — быццам люстраны адбітак рэальнасці: калона на ім злева, а не справа, як насамрэч. Гэтак жа рэальнасць люструецца, калі робіш сэлфі. А вось з абрысамі гор на заднім плане нешта не тое — у сапраўднасці яны здаюцца вышэйшымі і бліжэйшымі, чым на здымку. Магчыма, гэта ракурс, думаю я.

Гаспадыня на падворку кідае на мяне падазроныя позіркі, і праз гэта я тапчуся на месцы, не рашаюся ні наблізіцца, ні хаця б сфатаграфаваць дом. Сфатаграфаваць дом і пайсці далей — такі быў план, на большае я не замахвалася. Было б шкада з’ехаць ні з чым.

Але газон паліты, цяпер жанчына стаіць ля агароджы і не зводзіць з мяне вачэй. Так што ўрэшце я адчуваю сябе абавязанай падысці і нешта ёй растлумачыць.

Я пачынаю з таго, што прыехала з Польшчы (і гэта нельга назваць няпраўдай) і шукаю дом, у якім жыў польскі пісьменнік-імігрант Фларыян Чарнышэвіч. Імаверна, якраз тут, ківаю на будынак за спінай гаспадыні. Мне здаецца, што яе гэта мусіць уразіць, што ніхто ніколі ёй такога не казаў, але яе рэакцыя аказваецца іншай. Гаспадыня перабівае мяне і пачынае эмацыйна расказваць пра палякаў, якія — наколькі я паспяваю зразумець з яе выразнай, але надта хуткай іспанскай — прыязджаюць сюды, а пасля стаяць на супрацьлеглым баку вуліцы і фатаграфуюць дом. Гэта памылка, гаворыць яна. Ніякі польскі пісьменнік тут не жыў. Тады я паказваю ёй здымак на тэлефоне.

Нейкі час яна ўважліва яго разглядае, але да свайго дома — каб параўнаць — ні разу не паварочваецца. Потым рэзка адказвае:

— Адразу відаць, што гэта не тут. Калона з іншага боку.

Ува мне таксама пасяляецца сумнеў. Яна мае рацыю: калона сапраўды з іншага боку, і абрысы гор не супадаюць, а горы ж змяняюцца павольней, чым дамы.

— Вы не ведаеце, дзе б ён мог жыць?

— Падобны дом ёсць на вуліцы 25 мая, — адказвае гаспадыня (мне здаецца, яе голас зрабіўся лагоднейшым). — Але тут шмат чаго перабудавалі, не заўсёды можна пазнаць. Пачакайце…
Яна пачынае некаму званіць.

— У мяне тут chica з Польшчы, шукае пісьменніка…

Я адступаюся ўбок, каб не перашкаджаць размове. Праз некалькі хвілін гаспадыня вяртаецца да мяне з гатовым рашэннем.

— Вам трэба знайсці сеньёру Крыстыну. Ёй семдзясят гадоў, яна ўсё ведае.

— Яна полька?

— Яе бацькі былі палякамі.

— І дзе яе шукаць?

Дакладнага адрасу ў гаспадыні няма. Яна махае рукой у бок возера:

– Ад скрыжавання налева. Знойдзеце там хостэл, спытаеце ў ім пра сеньёру Крыстыну. Калі нехта і будзе ведаць, то толькі яна.

Мы развітваемся, і я скіроўваюся ў бок скрыжавання, яно зусім побач. Мінаю суседні дом, на сцяне ля нумарной шыльды ўсё яшчэ можна разабраць стары надпіс: 145. Маё сэрца падскоквае, але я па інерцыі даходжу да канца вуліцы, а тады азіраюся — жанчыны на падворку няма. Зладзеявата, быццам збіраючыся здзейсніць нешта нядобрае, вяртаюся і па-хуткаму — на выпадак, калі гаспадыня цікуе за мной з-за драўляных жалюзі, — усё ж раблю некалькі здымкаў.

Вуліца 25 мая

Цяпер у мяне ёсць фота, і гэта напэўна той дом, які я шукаю. Але яшчэ ў мяне ёсць дзве нітачкі — вуліца 25 мая і сеньёра Крыстына, спытаць у хостэле ля возера. Унутры варушыцца цікаўнасць: куды яны мяне прывядуць? Я ведаю гэты тып цікаўнасці, праз якую ты раз за разам збочваеш з абранага шляху, каб на хвілінку зірнуць, што хаваецца за паваротам, і праз некалькі гадзінаў знаходзіш сябе ў месцы, куды зусім не збіралася трапляць. І апошні аўтобус з’ехаў дзесяць хвілінаў таму.

У выніку вырашаю пачаць з вуліцы 25 мая. Яна ляжыць за пяць кварталаў ад берага — нават у ранейшыя часы, калі забудова была не такой шчыльнай, наўрад ці можна было сказаць, што тут стаяць дамы з відам на возера. Затое лінія гор, якая праглядаецца ў прасветах паміж пабудовамі, нагадвае абрысы на фотаздымку. Калі фасад сапраўды змяніўся да непазнавальнасці, можа, варта шукаць падобны краявід?

Ля аднаго дома я затрымліваюся даўжэй, бо мне здаецца, што фон супадае, і на падворак выходзіць гаспадар — мабыць, убачыў мяне ў акне. Цікавіцца, чым можа дапамагчы. У першы момант я думаю, што гэта падазронасць, але пасля разумею, што вядзецца хутчэй пра добразычлівасць. Тлумачу, што шукаю дом, у якім жыў польскі пісьменнік, пытаю, ці не тут.

Гаспадар качае галавой, смяецца — відаць, маё дапушчэнне падаецца яму забаўным. Гукае суседа, які якраз ідзе міма: гэй, дзе тут жыў польскі пісьменнік? Сусед спыняецца, ён таксама гатовы далучыцца па пошукаў. Некалі тут сапраўды жыло шмат палякаў, але хто ж цяпер прыгадае, дзе іх дамы. Абмеркаванне набірае абароты — ім яўна падабаецца быць часткай гэтай гісторыі.

— Вам трэба да сеньёры Алісіі! — раптам прыгадвае гаспадар дома.

Толькі сеньёры Алісіі мне яшчэ не хапала, у думках уздыхаю я. А ўголас пытаю:

— Дзе яе знайсці?

Дакладнага адраса гаспадар не ведае, ён махае рукой у бок скрыжавання.

— Метраў дваццаць ад рага вуліцы. Яна амаль не выходзіць з дому. Пагрукайце да яе і запытайцеся, яна вам усё раскажа.

Я дзякую, і мы развітваемся, яны жадаюць мне ўдачы. Плыву далей мяккай дугой вуліцы, чарговы выгін — я і разумею, што 25 мая скончылася. Нейкім дзіўным чынам яна апаясала некалькі кварталаў і вярнула мяне на дэль Вашэ. Я зноў на скрыжаванні, з якога пачала пошук.

І іншага дома, які б хоць аддалена нагадваў той, што на здымку, тут няма.

Адчынена з 8:30

Паміж сеньёрай Крыстынай і сеньёрай Алісіяй я выбіраю першую — згадка пра хостэл робіць яе менш міфічнай. Хостэл — гэта хоць нейкая пэўнасць. Іду да возера. На беразе сапраўды стаіць прыемнага ружовага колеру будынак, да дзвярэй якога прыбітая цвікамі цыдулка: “Хостэл. Адчынена з 8:30. Працуем з 1966 года” — і нумар тэлефона. Тузаю ручку — дзверы не паддаюцца. Знутры не даносіцца ні гуку. Побач нікога няма.

Сядаю на лаўцы ля возера. Сеньёра Крыстына ўяўляецца мне гаспадыняй хостэла, мажной і паважнай дамай — стаіць за стойкай рэгістрацыі, абапёршыся на яе голымі локцямі, і запісвае прыбышоў у вялікі разлінеены журнал. Па-польску яна напэўна не гаворыць. А можа, Крыстына — нямоглая бабулька, якая жыве ў прыбудоўцы на заднім двары. Дапамагае на кухні: раскладае на сняданкі медыялунас — здобныя булачкі ў форме паўмесяца, шаткуе салаты і, галоўнае, сочыць, каб у вялікім тэрмасе пры ўваходзе заўжды была гарачая вада для матэ. У яе доўгія попельныя валасы і чорная сукенка, як у іспанскай удавы. Некалі я набыла чорную сукенку з сіняй вышыўкай, і мама сказала, што ў яе ўяўленні так апранаюцца іспанскія ўдовы. Крыстыне з маіх фантазій такая сукенка была б да твару.

Хвілін праз дзесяць, калі ніхто ў хостэле не з’яўляецца, вырашаю адправіць праз WhatsApp паведамленне на нумар у цыдулцы. Чакаю. Адказу няма.

Да возера набліжаецца пара — відаць, выбраліся на шпацыр. З дамка, які туліцца да агароджы хостэла, млява выбіраецца мужчына, сядае на парапет і закурвае. Побач спыняецца машына і кіроўца доўга гамоніць з курцом. З суседніх дзвярэй паволі, быццам рухаючыся праз тоўшчу вады, выходзіць жанчына — у яе доўгія попельныя валасы. Яна выкідае смецце ў металічны бак ля дарогі і гэтак жа паволі вяртаецца дадому.

А я сяджу на лаўцы і не ведаю, што рабіць.

Мне здаецца, што міма мяне праходзіць цікавая гісторыя, а я не ўяўляю, як ухапіць яе за крыло ці хаця б трошачкі адскубнуць ад яе таямніц. У мяне няма наступнага ключа. Я ў тупіку.

Мужчына, дакурыўшы цыгарэту, знікае за дзвярыма, пара, пастаяўшы на беразе, крочыць кудысьці прэч. Дзверы хостэла ўсё яшчэ наглуха зачыненыя. Урэшце я бяру сябе ў рукі і ўстаю з лаўкі. Час ехаць на могілкі.

Паведамленне ў WhatsApp дагэтуль вісіць у маім тэлефоне непрачытанае.

Клаўдыя

— Могілкі? На вуліцы Чылі? — удакладняе кіроўца таксоўкі, якую я выклікаю, каб трапіць на іншы канец горада. У праграме я бачу, што яе завуць Клаўдыя, гэта першая жанчына за рулём таксоўкі, з якой я тут сутыкаюся.

Яна просіць мяне сесці наперадзе, каб ніхто не западозрыў, што я еду за грошы: мабільная праграма, якой я карыстаюся, у Аргентыне нелегальная, і на машыне няма “шашачак”. У Буэнас-Айрэсе гэта нікога не абыходзіла, але ў невялікім Карлас Пас усё навідавоку.

Пытанне, навошта мне, замежніцы, могілкі яе горада, яўна круціцца на языку Клаўдыі. Я кажу, што хачу наведаць магілу польскага пісьменніка Фларыяна Чарнышэвіча. Чулі пра такога? Яна не чула. Тады я ў трох словах расказваю, як ён амаль стагоддзе таму эміграваў у Аргентыну і пражыў у Карлас Пас апошнія дзевяць гадоў свайго жыцця.

Як цікава, гаворыць Клаўдыя. Але гэта хутчэй ветлівасць, больш яна ні пра што не пытае. Я мяняю тэму размовы. Ці падабаецца ёй Карлас Пас? Тут лепш, чым у Кордабе, адгукаецца таксоўшчыца. І чым у Буэнас-Айрэсе. Яна не кажа: падабаецца. Пасля хвіліны маўчання дадае: тут ціха і бяспечна. І прыгожа, гавару я. Яна пагаджаецца.
Калі я высаджваюся, Клаўдзія хвалюецца:

— Як вы знойдзеце магілу? Сёння субота, ніхто не працуе.

— Нічога, — гавару я. — У мяне ёсць фота, па ім і знайду.

Могілкі I

Муніцыпальныя могілкі горада Карлас Пас носяць імя маці Марыі дэль Транзіта Кабанішас, ці Кабанільяс, заснавальніцы кангрэгацыі аргентынскіх місіянерак фрацысканак-терцыярак, тутэйшай, кордабскай, святой. Уязная брама адчыненая, ля адміністрацыйнага будынка стаяць два аўтамабілі. На ўсякі выпадак грукаю ў дзверы офіса, але адказу чакана няма: жалюзі на вокнах апушчаныя, нікога не відаць. Тады я скіроўваюся углыб могілак, інтуітыўна абраўшы для пачатку цэнтральную алею.

Я бывала на розных могілках і кладзішчах, пагостах і цвінтарах, таму маю досвед у пошуку пахаванняў. Пачынаеш з інтэрнэту. І калі тагасветнага адраса — нумара шэрагу ці кватэры — нідзе няма, спрабуеш вывудзіць хаця б фотаздымак. Шукаць надмагілле, ведаючы яго абрыс, — як збіраць грыбы: вока хутка пачынае выхопліваць патрэбныя формы.

І яшчэ важны фон. Часам з яго дапамогай адразу можна вызначыць найбольш імаверны кірунак.

Здымак з магілай Чарнышэвіча ў мяне ёсць. Я знайшла яго на інтэрнэт-старонцы “Польшча ў Аргентыне”. У 2020 годзе польская амбасада ў Буэнас-Айрэсе прафінансавала аднаўленне помніка. А ў 2021 годзе яе супрацоўнікі разам з мясцовымі ўладамі і актывістамі дыяспары наведалі могілкі. На здымку ўсе ў масках — знак ужо амаль забытай пандэміі. Але пакуль я не прыкладаю яго да наваколля, а проста блукаю могілкавымі сцежкамі і аглядаюся. Пахаванняў няшмат, і я ўпэўненая, што знайсці Чарнышэвіча будзе лёгка.

На сонцы зусім горача: сіеста ў разгары, а тут амаль няма дрэваў. Сонцаахоўны крэм я забыла і цяпер адчуваю, як гарыць на твары і руках скура. На заднім плане — сухога колеру пагоркі, Сьерас-дэ-Кордаба. Яны забіраюць маю ўвагу, адцягваючы яе ад імёнаў на помніках. Дастаю мабільнік і гляджу фота. Фон не пасуе: мне патрэбны далягляд, які хаваецца за невялікімі дамкамі-пахавальнямі. Трэба ўзяць правей, у бок гарадскога цэнтра.

Пахавальню з аранжавым дахам я бачу адразу, як толькі выходжу на алею Божай Маці Кармельскай. Збочваю з яе на алею Арханёла Габрыэля — за пахавальнямі ідуць шэрагі надмагілляў. Мне патрэбны трэці. Прыкладна ў яго сярэдзіне — тое, што я шукаю.

Помнік выглядае акуратна і строга-мінімалістычна: чорная гранітная пліта, крыж у галовах, распяцце. Дзве таблічкі, старая і новая, абедзве па-іспанску: “салдат, рабочы, пісьменнік, польскі патрыёт”. Пісьменнік — толькі на трэцім месцы. Не ведаю, ці такая чарговасць задаволіла б пахаванага.

Цяпер яго магіла — гістарычна-культурная спадчына горада Карлас Пас. Прынамсі яе я знайшла хутка, думаю я. На шчасце, тут мяне ніхто ні ў чым не пераўпэўнівае.

Надмагілле робіць Чарнышэвіча рэальным. Ён сапраўды некалі напісаў раман пра засцянковую шляхту пад Бабруйскам. І я сапраўды была адной з яго перакладчыц.

Стаю пад дзіўным зімовым сонцам, далягляд — хвалістая лінія, пейзаж не з майго свету. Гэта і ёсць іншы бок — планеты, мяне, майго страху. Усе месяцы, што я падарожнічала па Аргентыне, я адганяла ад сябе гэтую думку: а што, калі б мне давялося застацца тут назаўсёды?

І вось я перад магілай чалавека, з якім менавіта гэта і здарылася. Яму не было куды вяртацца: на радзіме месца для яго не знайшлося. Не на радзіме, на радзімах. Хутчэй за ўсё, ён не выжыў бы, калі б вярнуўся. Ці не наша — не мая — гэта гісторыя? Жыць і памерці на чужыне, далёка ад дому.

Я адна тут: на сотні кіламетраў вакол не знойдзецца ніводнага чалавека, якога б я ведала. Адчуваю, як маё сэрца рвецца. Парванае сэрца — нармальны стан. Цяпер ува мне жыве вялікі жаль да чалавека, які лёг тут у зямлю і якому на дрэвах узбоч алеі крычаць за спачын папугаі.

Што ён адчуваў перад смерцю, пражыўшы ў Аргентыне цэлае жыццё? У 1958 годзе, пасля пераезду ў Карлас Пас, Чарнышэвіч пісаў: “Думкі лятуць на ўзыход сонца. Аднак я з жалем заўважаю, што смутак па маёй Смалярні выпаліў час. Цяпер я ўжо больш смуткую па Берыса, дзе пражыў трыццаць два гады, і па Буэнас-Айрэсе, дзе шмат у мяне добрых сяброў. Але датуль далёка”.

Урэшце, радзіма таксама можа змяніцца. І як мы не выбіраем месца, дзе прыходзім у свет, так не заўсёды можам выбраць месца, дзе пускаем карані і якое ў выніку гатовыя назваць домам.

Гляджу суседнюю магілу — на ёй ляжыць металічная шыльдачка, я магу разабраць імя “Wladyslawa Zychowicz” (Уладыслава Жыховіч — кропачка над “z” згубілася) і дату: “4-12-90”. Відаць, дачка. Імя супадае, прозвішча — мужава. Замуж выйшла таксама за паляка. Але дзе магіла Станіславы, жонкі Чарнышэвіча?

Мне шкада, што не падумала пра кветкі. Азіраюся — кветкавых шапікаў ля ўваходнай брамы не відаць, і мне здаецца, што я не бачыла іх, пад’язджаючы на таксоўцы. Але яны патрэбныя не яму, а мне, супакойваю я сябе. Кветкі і знічы на могілках — знакі для сваіх, што выпадкова заблукалі тымі ж сцежкамі: мы тут, мы побач, мы таксама тут бываем.

Калі ў мяне ўрэшце атрымліваецца адцягнуць сябе ад змрочных думак і ад магілы і я выходжу за браму, то ля наступнага скрыжавання бачу кіёск. Іду туды — у акне стаяць кветкі, ён адчынены. Уяўляю балючае вяртанне, вагаюся, у выніку праходжу міма.

Потым буду шкадаваць, думаю я. Цікава, калі наступны раз сюды трапіць нехта з Беларусі?

***

Але добрая гісторыя не можа скончыцца проста так — а гэтая гісторыя адразу падалася мне добрай: у ёй сустракаецца шмат розных ліній. З адной гісторыі вырастаюць іншыя, гісторыя чапляе гісторыю — а заадно і мяне. Вярнуўшыся ў Кордабу, я публікую ў сацыяльных сетках допіс пра свае знаходкі і правалы ў Карлас Пас. І праз некалькі гадзінаў мне прыходзіць паведамленне ад Барташа:

“Шкада, што я так позна дазнаўся пра тваю паездку ў Карлас Пас. Я ведаю, дзе знайсці Крыстыну”.

Частка 2.

Ганна Янкута — пісьменніца, перакладчыца, літаратуразнаўца. Аўтарка кнігі “Час пустазелля” (2023), паэтычнага праекта “Геалогія”/”Канстытуцыя” (2022), твораў для дзяцей (у тым ліку серыі пра ката Шпрота і аповесці “Марта і яе мара пра снег”), шматлікіх артыкулаў і эсэ. Перакладае прозу і паэзію з польскай і англійскай моваў.