Літрадыё публікуе фрагменты з успамінаў віцебскага пісьменніка, які больш вядомы як мастак. Марк Шагал пачаў працу над гэтым тэкстам у 1914 годзе ў Віцебску, працягваў у 1922 годзе ў Маскве. Першая публікацыя адбылася ў 1925 годзе ў Нью-Ёрку ў часопісе “Цукунфт” №№ 3, 4, 7. Пераклад з ідыша спецыяльна для Літрадыё зрабіў Сяргей Шупа.

СВАЁ

Фрагмэнты ўспамінаў

1

Першае, што мне ў жыцьці кінулася ў вочы, былі начоўкі. Звычайныя, прастакутныя, не глыбокія і ня плыткія. Простыя начоўкі з рынку. Я зьмяшчаўся ў іх цалкам.

Ня памятаю хто, напэўна маці, казала, што, калі яна нараджала мяне на Пескаваціку, за турмой, у маленечкім дамочку ля шашы, у Віцебску ўспыхнуў вялікі пажар. Горад гарэў. Тая частка яго, дзе жыла яўрэйская бедната. Ложак з матрацам, разам з маці і мною ў яе ў нагах, перанесьлі ў бясьпечнае месца, у другім канцы гораду.

Але перадусім: я нарадзіўся мёртвым.

Я не хацеў быць жывым. Уявіце сабе маленькі бледны пухір, які ня хоча жыць на гэтым сьвеце. Нібы ён быў аб’еўшыся карцінамі Шагала. Яго калолі шпількамі, трэсьлі, акуналі ў вядро з вадой, і, нарэшце, ён запішчаў. Але важна тое, што я нарадзіўся мёртвым. Вельмі б не хацелася, каб псыхолягі рабілі з гэтага ўсякія несуцяшальныя для мяне высновы... Зьлітуйцеся!

І аднак бацькаў і дзедаў дамок ля шашы на Пескаваціку застаўся цэлы. Я нядаўна яго пабачыў. Бацька, калі справы ў яго пайшлі крыху лепш, — прадаў яго. Гэты дамок нагадвае мне шышку на галаве ў Зялёнага Рабіна, якога я напісаў у Віцебску ў 1914 годзе. Яшчэ ён нагадвае мне бульбіну, кінутую ў бочку зь селядцамі і вымачаную ў расоле.

Аглядаючы гэтую хаціну з вышыні сваёй цяперашняй велічы, я насьцярожана пытаўся сам у сябе: як мне наогул удалося там нарадзіцца?.. Як там увогуле можна ўздыхнуць?

Калі мой рослы чорнабароды дзед пачэсна спачыў, бацька за паўрубля купіў іншы дом. Гэтым разам ужо ня побач з вар’ятняй, як на Пескаваціку. Усюды навокал цэрквы, платы, крамкі і сінагогі. Усё такое звычайнае, простае і вечнае, як на фрэсках Джота. Міма мяне бегаюць, мітусяцца туды-сюды або проста сабе пахаджаюць розныя яўрэі, маладыя і старыя: Ліфшыцы і Гурэвічы. Беднякі сьпяшаюцца дадому. Багацеі ідуць дадому паважна. Тады ж яшчэ не было кінэматографу! Вось людзі і хадзілі або дадому, або ў краму.

Вось што прыпамінаецца мне пасьля начовак.

Я не гавару пра неба, пра мае дзіцячыя зоркі. Бо ж гэта былі мае зоркі — мае ціхія зоркі, — яны ішлі са мной у хедэр, чакалі мяне на вуліцы, калі я буду вяртацца дадому.

Мае бедненькія, прабачце мне. Я пакінуў вас адных на такой галавакружнай вышыні.

Мой вясёлы, мой тужлівы горад. Цябе разглядаў я са страхам, стоячы ля нашых весьнічак у мае дзіцячыя гады. І перад дзіцячымі вачмі ты паўставаў такім ясным і зразумелым, а калі замінаў плот, я ўзлазіў на калодку. Калі і тады цябе не было відаць, я ўскараскваўся на дах. Нічога такога — мой дзед таксама любіў забрацца на дах.

Цяпер я бачу цябе перада мною.

Тут, на Пакроўскай вуліцы, я нарадзіўся другі раз.

[...]

3

Штодня а шостай гадзіне, зімой і летам, бацька ўставаў i ішоў у сінагогу, там ён заўсёды чытаў па некім кадыш. Пасьля ён вяртаўся дадому, ставіў самавар, піў гарбату і ішоў на працу. На пякельную, катаржную працу. Што тут хаваць? І як пра гэта расказваць? Словамі бацькаву долю не аблегчыш. (Вядома ж, я тут не пра жаль, не пра спагаду.)

На стале ў нас заўсёды былі і сыр, і масла. Хлеб з маслам як нейкі вечны знак ніколі не зьнікаў з маіх дзіцячых рук. Куды б я ні накіроўваўся — ці ў суседні двор, ці на вуліцу, ці па патрэбе, — я, як і ўся наша малеча, усюды меў з сабой хлеб з маслам. Ці мы тады галадалі? Зусім не!.. Проста нешта сьвярбела: хацелася есьці, думаць, жаваць, пазяхаць.

Асабліва ж усе мы любілі позна ўвечары “прысесьці” каля плота — прабачце мне за грубыя дэталі. Але ж ці гэта грубасьць? Проста пры сьвятле месяца, калі страшна адысьці далёка ад хаты, дзіцячыя ножкі ня слухаліся. Праўда, назаўтра раніцай бацька з лапатай у руках кляў нас на ўвесь сьвет: “Ну што за дзеці, што за сьвіньні!”

Я люблю паспаць. Ня ноччу — люблю паспаць раніцай. Калі сонечны прамень з-пад даху зазірае ў акно. Мухі гудуць, цэлячы ў нос. Ой, усё, канец! Я ўяўляю, як тата ўваходзіць да мяне з рэменем у руках і кажа: “Здаецца, пара ўжо і ў клясу?”

Я разглядаю блакітныя шпалеры, павуціньне на столі, дамы́ за акном і думаю: і праўда, усе ўжо ўсталі, хопіць чухацца. Урэшце дзьверы ў дом расчыняюцца і ўваходзіць нейкая кабета. “Дайце мне, — кажа яна, — добрага селядца на тры капейкі. Але добрага! Ёсьць у вас добры селядзец? Мусіць жа ж у вас быць добры селядзец!”... Я прачынаюся. Нават ня ведаю, каторая гадзіна…

Раніца. Гарбата на стале. Не, я ня здольны перадаць яе колер, яе пах. І салодкі напой ліецца ў мяне сьледам за абаранкам.

Па пятніцах у бацькі пачыналася “генэральнае мыцьцё” перад шабэсам. Маці ўрачыста вымала зь печы гляк, і бацька мыў, як ёсьць, галаву, грудзі і чорныя рукі. Пры гэтым бурчаў: “Няма ніякага «пажондку», нават соды няма! Уся сям’я, восем ратоў, вісіць на мне, і каб жа хто дапамог хоць на валасок!” Я глытаў сьлёзы і думаў пра сваё беднае мастацтва і пра сваю будучыню. Па́ра ад гарачай вады, зьмяшаная з пахам мыла і соды, асабліва злавала мяне. А калі запальвалі шабэсовыя сьвечкі, яны рэзалі мяне нібы тую карову ў дзедавым хляве. Сьвятая кроў! Было цёпла і... прыкра.

Пятнічная вячэра. Чыстыя рукі. Бацькаў твар і яго белая кашуля супакойвалі. Усё было добра! Прыносяць вячэру. О, мой апэтыт! Каб жа я мог зьесьці ўсё! Халу, фаршыраваную рыбу, локшыну, мяса, цымэс, кампот. У пакоі рабілася душна. Бацька пачынаў драмаць. Апошні кавалачак мяса лётаў з бацькавай талеркі на матчыну — і вяртаўся назад. “Еш сам!” — “Еш ты!” І вось бацька ўжо хроп, не дачакаўшыся дабраславеньня (што тут зробіш?), а маці ля грубкі сьпявала з намі шабэсовы напеў нашага рэбэ.

Я ўспамінаў пра свайго дзеда-кантара і пра алейны заводзік у маёй душы, калі ён сьпяваў у сінагозе. У мяне сьціскалася сэрца, калі я сядзеў пад фіранкаю грубкі, уткнуўшыся ў матчына крысо, і напеў ужо поўніўся сьлязьмі, пераходзіў у плач, гучаў высока, голасна. Якое сэрца (ня толькі маё) не затрымцела б позьнім шабэсовым вечарам, усьведамляючы, што на вуліцы няма нікога, — адны пахіленыя ліхтары ды валацугі, што бадзяюцца навокал...

Сьвечкі ў нашым пакоі дагараюць, яны гаснуць у небе. Душна. Баліць галава. Але выйсьці з дому на двор я баюся. (Аднойчы позна ўвечары я сутыкнуўся на вуліцы са зладзейкай. “Дзе тут карчма? — спытала яна. — Я іду з могілак...”)

Усе кладуцца спаць. І толькі з рынкавай плошчы чуецца далёкая музыка. У парку забава. Там гуляюць. Лашчацца між сабою дрэвы, калышуцца ў цемры, лісьцё шамаціць.

Па буднях, апрача ўсяго, мяне кармілі грачанай кашай. Для мяне не было больш пякельнай ежы, чым гэты крупяны корм. Адчуваньне ў роце тых крупаў было такое гідкае, нібы мне набілі рот шротам. Толькі цяпер, за савецкім часам, я пачаў асабліва разумець і нават любіць проса і грэчку. Асабліва тады, калі я закідаў мяшок з просам сабе на плячо.

За вячэрай я часта засынаў у адзежы, і маці тады будзіла мяне, старэйшага сына:

— Ну я ўжо й ня ведаю — як вячэра, дык ён сьпіць. Еш, сынку.
 — Што есьці?
 — Кашу.
 — Якую?
 — Грэчку з малаком.
 — Я хачу спаць.
 — Сьпярша паеш.
 — Я не люблю.
 — Давай, пакаштуй. Калі падавішся ці страціш прытомнасьць — можаш не даядаць.

Прызнацца, мне часта хацелася страціць прытомнасьць. Аднойчы гэта нават мяне выратавала. Толькі тыя непрытомнасьці былі ўжо ў іншыя часы, зь іншых прычынаў і ў іншых месцах.

Зіма. Мае ногі стаяць, але галава ляціць. Я часта стаю ля чорнай жалезнай печкі. І проста грэюся. Маці сядзіць насупраць на ўслончыку, тоўстая, з вялікім жыватом, — як імпэратрыца. Бацька ставіць самавар, сядае, скручвае папяросы.

Божа мой, прыносяць цукарніцу! Як я рады! Маці гаворыць без упынку, барабаніць пальцамі па стале, папраўляе парык, а яе гарбата стыне. Бацька слухае, пазірае на папяросы. Іх ужо вырасла цэлая горка.

Як толькі хто-небудзь з нас, дзяцей, захварэе, маме адразу сьніўся прарочы сон. Ноч. Мароз. Усе ў доме сьпяць. Раптам дзьверы расчыняюцца, і на парозе ўзьнікае з таго сьвету бабуля Хана. Са стукам зачыніўшы фортку ў акне, яна кажа: “Дачушка, родная, чаму ў цябе ў хаце такі мароз, а пасярод ночы адчыненая фортка?”

Іншым разам уваходзіць у хату нейкі стары, увесь у белым, госьць з таго сьвету, матчын нябожчык брат з доўгай барадой. Увайшоў і стаў, просіць міласьціну. Я даю яму кавалак хлеба. Ён моўчкі б’е мяне па руцэ. Хлеб падае на падлогу.

“Ха́ця, — кажа маці, прачнуўшыся, — ідзі паглядзі, як там дзеці”.

Вось так мы і захворвалі.

Платы і дахі, калоды і жардзіны — былі для мяне радасьцю. А тое, што хаваецца за платамі, вы можаце бачыць на маёй карціне “Над горадам”. Або я вам раскажу сам: прыбіральні ў рад, дамы з вокнамі, вароты, куры, фабрыка, што ўжо не працуе, царква, узгорак, старыя яўрэйскія могілкі, дзе ўжо нікога няма.

Яшчэ больш я мог убачыць з нашага маленькага акенца на паддашку, пад намі... ніжэй...

Бывала, я высоўваю галаву і ўдыхаю блакітнае сьвежае паветра. Міма мяне пралятаюць птушкі. Чуваць, як Сора хлюпае па гразі, я бачу яе ногі і шкарпэткі. Яна запырскала мае любімыя цацкі: каменьчыкі, гліняныя чарапкі...

Яна сьпяшаецца на вясельле. Яна бязьдзетная. Будзе аплакваць там долю нявесты.

Мне падабаюцца клэзмэры. Сам гук, іх полькі і вальсы. Вельмі. Я таксама бягу на вясельле і пла́чу там разам з мамай. Я люблю плакаць. Калі бадхен расьпяецца на ўсё горла:

“Плач, плач, нявеста, — крычыць ён. — Падумай толькі, што ты робіш, ідучы пад хупу́; падумай толькі, што цябе чакае...”

Чакае? А што яе чакае? Пры гэтых словах мая галава павольна адлучаецца ад цела і заходзіцца плачам недзе на кухні, там, дзе гатуецца рыба, якую зараз пададуць на стол. Але выплакаліся — і досыць. Усе падцерлі насы, і раптам у паветра ўзьлятаюць канфэці — цэлая бура каляровых паперак.

“Мазл тов!”

Дзяды і бабы і дзяўчаты і хлопцы і жабракі і клэзмэры. Усе мы тупаем і шлёпаем. Махаем рукамі. Абдымаем адно аднаго. Сьпяваем, круцімся, танцуем.

“Мазл тов!”

А з кім мне цалавацца? Трэба некага выбраць, з кім цалавацца. Я не магу цалавацца са старымі бабамі і барадатымі мужчынамі.

Са страхам я разглядаў дзяўчатак вакол сябе. Так доўга, пакуль мы ўрэшце не пайшлі...

Ня памятаю, колькі мне было тады гадоў, можа дзесяць ці адзінаццаць. Оля хоча забраць свой мячык назад. А я ёй кажу:

“Калі са мной трошкі пагуляеш — вярну табе мячык...”

Але бывалі дні, калі я не гуляў у цуркі, гузікі, косьці ці пёркі. Я залазіў у суседнюю дрывотню зь сябрам, які стукаў сваім струком па бярвёнах. Мяне гэта вельмі палохала. Таксама выпадалі дні, калі я катаўся на плытах па Дзьвіне і купаўся, зноў і зноў скачучы галяком у ваду. Яшчэ адно: я саромеўся заходзіць у ваду, а мой школьны сябрук, Цырлсан, надта да мяне чапляўся, тыцкаў пальцам і сьмяяўся:

“Глядзіце, які ў яго маленькі!..”

Нішто мяне так не разьюшвала, як заўвагі гэтага рыжага, заўсёды тое самае. А то ў яго большы! Дурань цыбаты, лайдак, драчыла...

Аднак апрача таленту гульні ў цуркі, уменьня плаваць, лазіць па дахах, калі недзе быў пажар, — былі ў мяне і іншыя таленты.

Вы ня чулі ў Віцебску мой голас?

Я быў памочнікам кантара. На асеньнія сьвяты ўся сынагога, у тым ліку і я сам, услухоўвалася ў мой дыскант. Стану сьпеваком, думаў я, кантарам, паступлю ў кансэрваторыю.

Адзін клэзмэр вучыў мяне граць на скрыпцы. Я ўжо чытаў ноты і думаў: буду скрыпачом, паступлю ў кансэрваторыю.

Калі я прыяжджаў у Лёзна, цётачкі і іх суседкі заўсёды з трапятаньнем прасілі нас з сястрой станцаваць. Я быў грацыёзны, кучаравы. І думаў: стану танцорам. Паступлю... сам ня ведаў куды.

Дзень і ноч я пісаў вершы. Іх хвалілі. Я думаў: стану паэтам. Паступлю... Увогуле, я ня ведаў, куды мне падацца.

[...]

15

Той горад памёр. Скончыўся мой віцебскі шлях, няма ўжо і маёй сям’і. (Я хачу зараз выказаць нешта асабістае — можаце не чытаць. Адвярніцеся.) “Дзеці, гэта жахліва, што да гэтага часу няма помніка на магілах ні ў бацькі, ні ў Розы, ні ў Давіда. Напішыце мне, не адкладаючы. Нам трэба параіцца. А то мы забудзем, дзе хто ляжыць”.

Успаміны паляць мяне. Давід, я намаляваў цябе з мандалінай. На маёй карціне ты сядзіш сіні. Ты пахаваны ў Крыме, на чужыне. А маці, якую ты так тужліва сабе ўяўляў, гледзячы ў акно сухотнага санаторыя... Не, не магу больш.

Бацька... нікога дома няма. Усё сваё мастацтва я б разарваў напалам — так цяжка мне ўспамінаць, думаць пра цябе. Гэта ня вы, ня тыя белыя ручкі, і ня я, гэткі выпешчаны. Сын амаль пралетарыя. І вытанчаны мастак (і яшчэ як) — рафінаваны — краса нашага мастацтва апошніх гадоў. У маіх палотнах дыхае іх перадсьмяротнае цяпло. Бацька нагружаў аўтамабіль, а сам ледзьве меў на хлеб. Аўтамабіль раздушыў яго. Ён упаў на зямлю і памёр. Вось і ўсё. Я пазьней прыйду на тваю магілу. Ад маці да цябе два крокі. Я апушчуся на зямлю, раскіну рукі, але ты ўсё роўна не ўваскрэсьнеш. А калі я састарэю (а можа быць і раней), я буду ляжаць непадалёк ад цябе.

Досыць пра Віцебск. Яго шлях абарваўся, яго мастацтва закончылася... [...]

Марк Шагал (1887 — 1985) — беларускі і французскі мастак-авангардыст, пісьменнік, паэт.

Сяргей Шупа нарадзіўся ў 1961 годзе ў Менску. Скончыў перакладчыцкі факультэт Менскага інстытута замежных моў, вучыўся ў аспірантуры Інстытута мовазнаўства Акадэміі навук, працаваў у выдавецтве “Мастацкая літаратура”, у Скарынаўскім цэнтры. З 1991 г. у Вільні, працаваў у газеце “Наша Ніва”, вучыўся ў дактарантуры на філалагічным факультэце Віленскага ўнівэрсытэта. З 1999 па 2001 год быў галоўным рэдактарам радыё “Балтыйскія хвалі”. У 1997—1999 і 2001—2023 гадах працаваў на “Радыё Свабода” ў Празе. З 2018 года рэдактар выдавецтва “Вясна” (Прага). Перакладаў творы Дж. Оруэла, Э. А. По, Л. Дарэла, Дж. Джойса, Г. дэ Мапасана, П. Мерымэ, Б. Віяна, Б. Шульца, Ф. Тугласа, М. Унта, Х. Л. Борхеса, Э. Керэта, О. Мілаша, Д. Буцаці, М. Ергавіча, М. Кульбака, Г. Г. Маркеса. У 1998 годзе выдаў “Архівы Беларускай Народнай Рэспублікі” ў 2 кнігах. Аўтар кнігі “Падарожжа ў БНР” (2018). Вядзе ў Facebook старонку “Горад ценяў”, прысвечаную яўрэйскаму Менску.