Беларускі перформанс ужо адбыўся, адбываецца постперформанс. Вецер рэакцыі здзьмувае слова, што зрываецца з вуснаў, і зносіць у паліцэйскую бездань. Любімыя кружэлкі шыпяць, кнігі з хатняй бібліятэкі збіраюць данаты на Патрэоне, зламаныя мыліцы пыляцца ў цёмным волкім склепе. Тваё цела — твая галоўная турма. Выйсця няма і, хутчэй за ўсё, болей не будзе. Але застаюцца яшчэ апісанні да перформанса, якія можна гартаць, як фотаздымкі асабістага распаду.

нататкі для трох акцый пра маё жыццё ў Беларусі

Некалькі дзён падступаюся да гэтага тэксту. Кружу вакол стала, прыглядаюся да сшыткаў, потым усё ж такі саджуся. З чаго пачаць? Як толькі думка паднімае кіпцюрамі крывяную скарынку ўспамінаў, я губляю канцэнтрацыю. Я гартаю кнігу, адкрываю дзённік, адчуўшы спантанны парыў працягнуць запіс, які пачал:а тыдзень таму. Правяраю адну працоўную пошту, другую. Маё цела, забітае трывогай і стомленасцю, як цеста — мукой, распухае ад неспакою. Я падымаюся з-за стала. Пісаць больш не хочацца, хочацца зараз займацца чым заўгодна, акрамя пісьма.

Пакуль кружыцца кола справаў (памыць посуд? перасадзіць кветкі? перасунуць мэблю?), я спрабую дамовіцца з сабой: напішу сёння трыста слоў. Але супраціў непазбежны: пісаць не хочацца, няма настрою, няма сілаў, можа, лепей заўтра? Заўтра напішу пяцьсот.

Але што зменіцца заўтра? Заўтра я только стамлюся больш. Прадмет майго пісьма аддаліцца яшчэ на адзін дзень, і мне давядзецца прыкласці больш высілкаў, каб дабрацца да яго. Я думаю аб памяці як аб рацэ, якая падстаўляе свой пругкі, сінявата-чорны бок васіліска. Я магу дакрануцца да яе, але яна выслізгваецца з маіх далоняў.

Я хачу напісаць аб трох перформансах пра маё жыццё ў Беларусі. Я выдумляю гэтыя перформансы, пакуль няспынна рухаюся. Я пераязджаю з краіны ў краіну, трасуся над дакументамі і візамі. Гэты тэкст захоўваецца ў некалькіх нататках у тэлефоне і ўрыўкамі ў блакноце. Я зноў усаджваю сябе за стол і прымушаю сябе адкрыць усе гэтыя нататкі, запіскі, аскепкі.

Ці атрымаецца з гэтага тэксту фізічная мастацкая акцыя? Як толькі я пачынаю думаць пра ўсю арганізатарскую працу, звязаную з гэтымі перформансамі, я апускаюся ў ліпкую цішыню, якая выцякае ў мяне з носа. Дзе мне размясціць мастацтва ў жыцці, з якога мяне ўвесь час выгнятаюць сотні розных спраў? Цішыня спачатку запаўняе мой рот, горла і потым сцякае ў жывот. Паралізаваная і анямелая, я пачынаю пісаць.

Перформанс першы, відэаінсталяцыя: маё абарванае жыццё ў Менску

Праз опэн-колл я знаходжу чалавека, падобнага да мяне. Ці зусім не падобнага да мяне? Мабыць, гэта не так важна. Гэты чалавек усё яшчэ знаходзіцца ў Менску. Я — ужо не, даўно ўжо не.

Перформанс складаецца з дзвюх відэачастак, якія паказваюцца паралельна адна адной. Я, дарэчы, сама гляджу відэа на выставах, толькі калі мяне вымушаюць абставіны. Напрыклад, куратарка галерэі знаходзіцца са мной у адной прасторы, і тады пад яе цяжкім позіркам я прысвячаю кожнаму экспанату больш часу, чым звычайна. Звычайна я аглядаю любую выставу за дваццаць хвілін і сыходжу адтуль з палёгкай, што сутыкненне з мастацтвам скончылася.

Я часта бываю на беларускіх выставах. У большасці яны невыносныя. Яны — ланцуг, які прыкоўвае мяне да траўмы, якую я паклала пад пласт моху і зямлі і дала прарасці. Карані майго болю пранікаюць глыбока ўнутр, але я ўжо навучылася жыць з ім, дыхаць з ім, засынаць з ім. На беларускіх выставах гэты боль зноў выкарчаваны, ён кінуты ў цэнтр залы.

Я не люблю глядзець на мастацтва, створанае пасля 2020, але ўсё ж такі рэгулярна прымушаю сябе быць яго сведкай. Каму, акрамя нас, цікавы наш пакутлівы досвед?

Я была на выставе пра катаванні ў турме, і побач са мной хадзіла дзіця, гадоў дзесяці. Я спынілася ля квадратнай карціны, на якой быў выяўлены “стакан”, турэмны дворык, куды выводзяць зняволеных на дзесяць хвілін дазволенага паветра. Дзіця павярнулася да мяне: “Здалёк падаецца, што гэта тэлевізар”.

Я таксама хачу адарвацца ад рэпертуару інтэрпрэтацый і бачыць у жахах мінулага толькі тэлевізар.

А што пра мой перформанс? Я хачу рабіць відэа, але сама не гляджу відэа. Атрымліваецца, я раблю перформанс, які б сама ніколі не паглядзела. Я кажу тое, што сама не хацела б пачуць.

Першая частка відэа: я сяджу на крэсле па калена ў сваёй чацвёртай эміграцыі, у сваёй чарговай кватэры, у асяроддзі кніг, хатніх раслін, абрусаў, дываноў, у новай сукенцы. Я павінна выглядаць задаволенай і крыху расслабленай, як быццам маё цела ўжо забылася на спазмы страху і з кокана трывогі і параноі пераследу я выйшла адноўленым чалавекам.

Я распавядаю пра свой вопыт жыцця ў Менску. Камера бярэ буйным планам мае спакойныя, сытыя, ацяжэлыя рукі. Гэта зусім не тыя рукі, якія пісалі справаздачы аб парушэннях правоў чалавека, і не тыя пальцы, якія я не магла разагнуць, адказваючы на ​​паведамленні ў мэсэнджарах у першыя месяцы ўварвання расіі ва Украіну. Гэта зусім іншыя рукі, якія пішуць вершы, вядуць дзённік, запаўняюць эксэль табліцы. Мае пазногці пафарбаваныя ў чырвоны, з аранжавым адценнем. Гэта яркі, пеністы чырвоны колер жыцця.

Я кажу: “Калі я ўспамінаю пра Менск, я думаю пра стадыён Дынама. Я бачу яго выразна і ясна, нібы ён уклеены ў мяне, як святочная паштоўка. Я хадзіла побач са стадыёнам амаль кожны дзень: ішла з кнігарні на Маркса, потым у кавярню на Кастрычніцкай, дзе мы сустракаліся з маёй каханкай і займаліся сумеснымі справамі. Я — пішу, яна — малюе. З кавярні мы ішлі на набярэжную Свіслачы, гулялі там крыху і вярталіся назад на Кастрычніцкую. Кожны вечар там адбывалася нешта, і мы затрымліваліся да ночы.

У маіх успамінах Менск пафарбаваны ў ружовы і залаты. Такі колер валасоў называюць strawberry blonde, мне ён нагадвае шампанскае. Менск адгукаўся тонкім звонам, гэта быў мой горад. Я вырасла і жыла ў самым яго цэнтры, у мяне былі любімыя месцы, я ўсё тут ведала, і мне ўсё было зразумелым. Я прагна піла свае гады ў Менску: хадзіла на ўсе канцэрты, выставы, мерапрыемствы, хадзіла таму, што сама іх арганізоўвала. Або іх рабіў нехта, каго я ведала. Я амаль ніколі не плаціла за ўваход.

Як мне было ўсё гэта згубіць? Я да гэтага часу не магу паверыць, што гэтая страта адбылася. Часам я прачынаюся ў зусім іншай краіне, у зусім іншай хаце, і па інерцыі планую свой дзень у Менску. Куды я пайду выпіць кавы, што трэба купіць у краме, з кім я сустрэнуся. Толькі праз некалькі хвілін, калі сон цалкам рассейваецца, я разумею, што зрабіць гэтага не атрымаецца”.

Другая частка відэа паказваецца адначасова: чалавек, падобны ці не падобны да мяне, ідзе маім шляхам ад кнігарні да вуліцы Маркса. У кнігарні пустынна, на вітрынах стаяць вялікія альбомы з чырвона-зялёнымі сцягамі, запыленыя супрацоўніцы сонна падпіраюць прылаўкі. Вуліца Маркса здаецца выцвілай: большая частка ўстаноў зачыненая, мільгаюць раздрукоўкі А4 “Здаецца”.

Далей — міма стадыёна. Стадыён маўклівы, хмурны, насуплены. На прыступках уніз да Свіслачы сядзяць хлопцы, усё ў спартыўках, п’юць піва, размаўляюць на падвышаных танах. Пакуль чалавек (і камера за ім) праходзяць міма, сварка паміж хлопцамі лопаецца, бутэлька разбіваецца аб прыступкі.

Кастрычніцкая ашчэрваецца бяззубай пашчай. Кавярня, куды мы хадзілі, зачынена. Бар насупраць яе зачынены, культурны цэнтр — зачынены, клуб — зачынены, рэстараны (два) — зачыненыя. Боксы, у якіх можна было ўзяць ежу на вынас, выскаблены. Чалавек праходзіць Кастрычніцкую ад пачатку да канца, але вакол — запусценне.

Відэа апісвае дугу і пачынаецца спачатку. Я кажу: “Калі я ўспамінаю пра Менск, я думаю пра стадыён Дынама”.

Глядачка ў замяшанні. Такі доўгі і дэталёвы відэашэраг — і ўсё гэта толькі для таго, каб агучыць банальнасць.

Страчанага не вярнуць.

Альтэрнатыўны відэашэраг

Усё застаецца роўна такім, як і было, толькі чалавек, падобны ці не падобны да мяне, праходзіць мой штодзённы маршрут у Менску, не сустракаючы ніякага супраціву часу. Цэнтральная кнігарня поўная народу. Вуліца Маркса храбусціць свежай зелянінай дрэў у пешаходнай зоне, стадыён Дынама ззяе, як перламутравая ружаватая ракавінка.

На Кастрычніцкай — няспынны рух. Ездзяць машыны, шумяць кампаніі, гучыць музыка. Кавярні і рэстараны запоўненыя; смех пераліваецца за край памяшканняў і выплюхваецца на вуліцу. У некалькіх месцах — рамонт. Пакуль чалавек праходзіць па вуліцы, на адно з месцаў ставяць новую шыльду. Старая нікому не спатрэбіцца, і яе адпіхваюць да будаўнічага смецця.

Глядачка ў замяшанні. Атрымліваецца, што радзіма не адчула маю адсутнасць. Мой боль, звязаны са стратай дому, ніяк не паўплываў на сам гэты дом. Радзіма адвярнулася ад мяне — і працягнула сваё марудлівае жыццё.

Глядачка спачувае мне ці нават шкадуе мяне, але больш верагодна, яна не даглядае гэтае відэа да канца і не адчувае нічога.

Перформанс другі: зямля пад нагамі

Усё пачынаецца са складанай мігранцкай лагістыкі. Спачатку я шукаю кантакты сярод сяброў, нехта з іх перадае мне тэлефон сваёй стрыечнай сястры, а тая дае мне тэлеграм сваёй знаёмай, якая хутка едзе ў Беларусь. Мы дамаўляемся: знаёмая з’ездзіць у вёску ў Слуцкім раёне, дзе павінен быць дом маёй сям’і, і накапае мне адтуль зямлі.

Як яна пазнае гэты дом? Я адказваю: “Насупраць дома павінен быць калодзеж”. А калі дома не будзе? У рэшце рэшт яго проста маглі знесці, ён мог згарэць, яго маглі перабудаваць да непазнавальнасці, разабраць да фундамента і разбурыць веранду на растопку. Я не ведаю, што адказаць на рэальнасць, якая існуе па-за маёй настальгіяй. Я хачу думаць, што дом на месцы і пафарбаваны ён у той самы колер, што і ў маім дзяцінстве.

Два тыдні ад знаёмай нічога не чуваць. Потым яна выходзіць на сувязь: усё зроблена, зямля ў скрынцы. Я пераводжу ёй грошы, яна адпраўляе пасылку Белпоштай, праз месяц падарожжаў скрынка, муміфікаваная ізалентай, дабіраецца да Варшавы.

Пасля таго, як я прыношу скрынку дадому, я зноў звяртаюся да сяброў. Яны знаходзяць яшчэ адну знаёмую, якая едзе ў Беларусь. Мая просьба не змянілася: я прашу яе паехаць у Слуцк і накапаць зямлі. Яшчэ праз два месяцы, скрынка зноў у мяне.

Я шукаю такую ​​дапамогу ў незнаёмых людзей некалькі разоў, але не дакументую нічога з таго, што адбываецца. Гэта не мастацтва, гэта — адчайная спроба аднавіць сувязь.

За некалькі месяцаў я застаўляю скрынкамі ўвесь балкон. На гэтым балконе я сушу бялізну, разглядаю сабак у парку па суседстве, сяджу на скрынках, ляжу на скрынках, зрэдку абдымаю скрынкі, расказваю ім нешта пра вёску, у якой праводзіла дзяцінства. У адну выпадковую раніцу надыходзіць зіма. Зямля пачынае падмярзаць, губляе сваю рассыпістасць і спайваецца ў свінцовы, бясшвовы пласт. Тады я дамаўляюся з арт-галерэяй — і пераношу скрынкі туды.

У арт-галерэю мяне пускаюць на адзін вечар. Я выкрываю чэрава скрынак, вывальваю іх змесціва на падлогу і разраўноўваю зямлю. Пачынаюць збірацца глядачкі, я далучаю іх да сваёй працы. Разам мы раўняем зямлю, прытоптваем яе, робім з яе невялікую лежню.

Зала галерэі пахне свежаўзараным полем. Як сабака-пойнтар, я заміраю побач з гэтай зямлёй, паказваю на яе, жартую: пісьменніца заўсёды ў нейкай меры занятая бруднай працай, яе рукі заўсёды ў гразі — і лягаю на падлогу.

Пакуль я ўмошчваюся на чарназёме і кладуся ў гэтую брацкую магілу ўспамінаў пра Беларусь, я заўважаю, што знаёмыя знаёмых, якія вазілі мне зямлю, запаўняюць прастору галерэі. Нехта з іх усміхаецца, нехта разглядае пазногці, нехта праглядае тэлефон. Паступова яны прысаджваюцца побач са мной, бяруць мяне ў кола. Адна з іх, усё роўна хто менавіта, пачынае гладзіць мяне па валасах. Вельмі далікатна, яна гладзіць мяне, чухае мяне за вухам, і, нахіліўшыся, амаль шэптам, каб не разбурыць магію мастацкай галерэі, шэпча:

“Паслухай, але ты ж не думала, што мы сапраўды паедзем пад Слуцк капаць гэтую зямлю?”

Гэта самая звычайная зямля, для хатніх кветак, восем рублёў за пакет.

Пачуўшы гэта, я пачынаю плакаць. Знаёмыя знаёмых суцяшаюць мяне: гэта не так і істотна, ці тая гэта зямля, той зямлі ўжо не вярнуць, не трэба плакаць.

Глядачцы ўсё ясна, у гэтай акцыі няма ніякай іншай глыбіні.

Настальгія — гэта глеба для самападману.

Паўза паміж акцыямі, калі пісьменніца ў роспачы

Я стамілася пісаць гэты тэкст. Я стамілася думаць пра Беларусь. Учора было дзявятае жніўня; мы з А. ішлі па вуліцы, і я сказала: “Уяўляеш, тры гады таму ў гэты дзень мы чакалі вынікаў выбараў”.

Нечакана гэтыя словы, сказаныя ўслых, набылі для мяне нейкую вагу. Час даўно страціў усялякую перспектыву. З 2020, у асноўным, дні паўтараюцца, адрозніваецца толькі колькасць жахлівага ў іх. Я ўвесь час забываю: што было ўчора і што было ў мінулым месяцы, што я рабіла летась. Падзеі, даты і людзі вымываюцца з мяне, на месцы іх — шэры пясок.

Мяне дзівіць праца памяці. Я не памятаю, што рабіла на выходных, але памятаю, што ў Беларусі зараз амаль 1400 палітычных зняволеных. Я не памятаю, на якім паверсе размешчана мая менская кватэра (пяты ці шосты? Ці ўвогуле, можа быць, трэці?), затое памятаю, што за 2021—2022 былі ліквідаваныя амаль 1000 грамадскіх арганізацый. Я памятаю, што артыкул за фінансаванне экстрэмісцкай дзейнасці (гэта значыць, добраахвотныя ахвяраванні на падтрымку палітычных зняволеных ці грамадскіх арганізацый у экстрэмісцкім спісе) — гэта артыкул КК 361-2.

А. адказаў: “Шмат чаго іншага адбылося з тых часоў, але жыццё не заканчваецца”. Жыццё сапраўды не заканчваецца. На шчасце ці на жаль? Жыццё працягваецца, нягледзячы на ​​тое, што я часта мару, каб яно спынілася хаця б на некалькі дзён. У гэтым спыненым жыцці не будзе ні вайны, ні дзяржаўных пераследаў, ні неабходнасці думаць пра бяспеку, сваю ці чужую. У гэтым спыненым жыцці я перастану думаць пра Беларусь, змяшчу гэтыя думкі на самую перыферыю свядомасці, адштурхнуся ад іх, як адштурхоўваюцца ад борціка басейна, і халодная вада непрытомнасці акружыць мяне з усіх бакоў.

Перформанс трэці: safe

У параўнальна бяспечным горадзе (выносім за дужкі маю квірнасць), у параўнальна бяспечнай краіне (выносім за дужкі парушэнні права на аборт і забарону сэксуальнай асветы), я хаваю свой беларускі пашпарт у камоду.

Паклаўшы гэты пашпарт, я кладу ў гаманец свой новы айдзі еўрапейскага фармату. Цяпер, выходзячы з дому, я не нясу з сабой ніякіх рэчавых доказаў сваёй беларускасці.

Я іду на сустрэчу ў бар — там мы не гаворым пра Беларусь.
Я іду на выставу — яна не прысвечана Беларусі.
Я чытаю артыкулы — яны не пра Беларусь.

Ніхто не пытаецца ў мяне, адкуль я і чым я займалася ў 2020. Я нікому не расказваю, якім быў Менск маёй маладосці. Ніхто не ведае, што я размаўляю па-беларуску. Я хаваю Беларусь так глыбока, што сама забываюся на наша сваяцтва.

Рабіць выгляд, што са мной усё ў парадку і я ў бяспецы, — мой галоўны перформанс.

тоні лашдэн — менск:ая квір-фем пісьменні:ца, журналіст:ка і актывіст:ка. Аўтар:ка аўта-фікшн аповесці “Пятнаццаць дзён, калі я памірала” (анарха-кааператыў “Листовка”, 2019), кніг “Последний автобус уходит в восемь” (Галіяфы, 2021) і “чорны лес” (Мяне Няма, 2024). Працуе з тэмамі дыстанцыі і ізаляцыі, квір (ня)бачнасці. Публіка(ваў)лася ў анталогіі мігранцкай квір-прозы “Нам есть что сказать”, зінах “На себя”, “Где-то”, часопісах PEPPER, ЯММА, спецпраекце “Незнания” і The Village. Арганізатар:ка лабараторыі фем-пісьма “Расцяжэнне”.

тони лашден
“чорны лес”
Набыць