Словы жывуць сваё, пакуль мы шалеем ад нематы. Мова не паспявае лавіць нашыя траблы і ўвасабляць прабелы агульнага лёсу. Белліт — далёкая палічка глабальнага супермаркета, да якой даляціць не кожны. А даляцеўшы, не зразумее — навошта гэта ўсё. Нам застаюцца зрухі ценяў ды прывіды сэнсаў. Пра што пішам? Ды ўсё пра тое ж. Пра краіну, якой больш няма. І пра гульню ў словы — як апошні прытулак вандроўнага самурая.
Дыстанцыя
Дыстанцыя — істотны складнік пісьма, але гэта катэгорыя не статычная і не лінейная, зрэшты, як і сам тэкст. Таму наяўнасць дыстанцыі ў сэнсе адлегласці ад вопыту (ступені яго “перапрацоўкі” / загоенасці траўмы) не абавязкова кажа пра якасць тэксту. Можна пісаць знутры (знаходзячыся ў самым гушчары) пэўнага досведу, фіксаваць даступныя зроку феномены, захоўваючы гранічную эмацыйнасць і шчырасць. Не варта пры гэтым саромецца (“сесці ў лужыну”) недасканаласці, расхістанасці, неакуратнасці ў тэкстах, і як вынік — неабароненасці, бо для чаго патрэбная (такая) дыстанцыя? У свеце тэксту дыстанцыя — гэта скура, мяжа, на якой адбываецца кантакт са знешнім светам. І калі гэтая мяжа амаль адсутнічае або вельмі тонкая, то і тэкст застаецца неабароненым, а адпаведна — уразлівым да крытыкі. Але тэкст можа набываць дыстанцыю іншым шляхам, не толькі наўпроставай аддаленасцю ад вопыту, які апісвае. Яна можа з’явіцца рэтраспектыўна (напрыклад, у рашэнні апублічыць тэкст). Часам кажуць, што тэкст павінен адлежыцца. Гэта так. Але не для таго, каб быць выпраўленым (наадварот, у ім мусяць застацца ўсе недакладнасці і няроўнасці, тая эмоцыя, якая прымусіла спяшацца), а для таго, каб ён набрыняў дыстанцыяй, якой не ставала ў працэсе пісьма. То бок дыстанцыя патрэбная не для таго, каб яшчэ штосьці зрабіць з гэтым тэкстам, неяк яго палепшыць ці дапрацаваць, — яе дастаткова самой па сабе. Больш нічога ад яе не патрабуецца, як проста быць. Прысутнічаць. Змяшчаючы ж яе ў сабе такім чынам, тэкст становіцца больш устойлівым да знешніх рэакцыяў і зваротнай сувязі, якія таксама з’яўляюцца яго часткай, таму што тэкст — гэта працэс.
Страх чыстага (пустога) аркуша
Раней я думала, што выраз “страх чыстага аркуша” — гэта метафара, пакуль не адчула яго — сапраўдны жах, які забіраецца, прапаўзае пад рэбры, займае ўвесь прадастаўлены яму аб’ём цела (с). У той самы момант я зразумела, што не атрымаецца яго абысці, — давядзецца туды зазірнуць, якой бы моцнай не была спакуса збегчы. Менавіта магутнасць гэтага пачуцця падвяла мяне да думкі, што яно неабходнае, — калі яго проста адсекчы (“падмануць”, схавацца ад яго), то разам з ім згубіш штосьці істотнае для свайго выказвання / тэксту. Страх пустога аркуша — неабходны складнік тэксту. Ён павінен у ім прысутнічаць як напамін пра момант / стан, калі (дзе) нічога не было, — як доказ / сведчанне пераадолення / з’яўлення, якое ўжо немагчыма будзе праігнараваць. Трэба вучыцца дамаўляцца з гэтым страхам, су-існаваць (побач) з... (адсутнасцю??) Тэкст павінен утрымліваць у сабе страх небыцця.
***
Хацела б я ўмець бегаць на доўгія дыстанцыі. Не схапіўшы хвалю натхнення, напісаць штосьці выпадковае, незразумелае. Але мець дастаткова даверу да сябе і сусвету, прасторы і часу, цярпення, бясстрашнасці, каб сутыкнуцца з невядомым. Не кінуць на паўдарозе, стаміўшыся (як вось хочацца зрабіць цяпер), працягнуць, чакаць колькі спатрэбіцца, але не бяздзейна чакаць. Ст(в)арац(ь)ца. Цяжка чытаць? Вось і мне пісаць цяжка.
Я проста не веру, напэўна, што ў мяне можа атрымацца (словы “проста” і “напэўна” — адмяніць). Не веру — і ўсё. А з іншага боку (адмяніць) гэта ўсё — бессэнсоўная гульня, практыкаванне, якое наўрад ці дапаможа дабрацца да сутнасці — сапраўднага, жывога. Хочацца расштурхаць гэтыя словы, каб яны супалі самі з сабой нарэшце (адмяніць ці не? пакуль не адмяняць, але забараніць надоўга — пакуль яно таксама не супадзе само з сабой нарэшценарэшце).
Мне так страшна пісаць. Так страшна. Я што заўгодна гатовая рабіць, толькі б не пісаць. У мяне халадзее ўсё ўнутры, калі думаю пра тое, што ўсё, няма больш адгаворак, я засталася адна перад маніторам ноўтбука — гульні скончыліся.
Словы мяне не слухаюцца. Я не адчуваю мову, яна не выходзіць з мяне, мы не “сябруем”, я сіратлівая без яе. Я адчуваю нявыказанасць. Немагчымасць выказацца. Я — чужак. Чалавек без мовы. Ціха. Маўчу. Зайздрасць запаўняе ўсе пустэчы ўва мне — яна на месцы адсутнай мовы, яна вельмі лёгка пасяляецца ў пакінутых месцах унутры мяне, каб мне не было так самотна. Трэба дазволіць сабе быць (і) такой — бязмоўнай. Гэта таксама я. І — таму што — ёсць такая я (разгубленая, асмяглая, спустошаная), таму і магчыма з’яўленне іншай мяне — той, якая пачынае гаварыць. У першым сваім стане я настолькі пустая, што з мяне вымывае і памяць. Я забываю пра існаванне другой сябе — той, якая паднімаецца, той, якая помніць, той, якая можа гаварыць. Таму, той іншай мне, так самотна. Яна нічога не помніць — і менавіта таму, што яна нічога не помніць, з яе зноў і зноў вырастае... (што?) Штосьці, чаму няма імені. Штосьці, для чаго раз за разам трэба наноў вынаходзіць словы.
***
Любыя словы — недакладныя, недастатковыя. Бездапаможныя. Часам “пішу” ў сваіх думках, а калі саджуся сапраўды перад сшыткам — словы знікаюць. Я хачу дамагчыся крыштальнай чыстаты, празрыстасці ў сваіх словах. Як напісала А., “трапяткая крохкая прамалінейнасць”. Хачу здабыць такую мову — шчырую ў сваёй недасканаласці і бяссіллі. Я заблыталася, разгубілася. Мучаюся ў немагчымасці гаварыць. Пачала пісаць тэкст пра “быццё ў Беларусі”, пра адчуванне сябе тэрыторыяй, “перавалачным пунктам”. Пра гонар, які вырастае на месцы, дзе цябе яго пазбавілі, успрымаюць як цела з выпрацаваным тэрмінам годнасці, якое можна проста прыбраць з паліц, — яно ўжо бескарыснае. Нягоднае. Як мы вяртаем сабе пачуццё годнасці. Хачу напісаць пра ўсё гэта і не магу. Усё, што ў мяне атрымліваецца прамовіць, здаецца штучным, не такім, несапраўдным. Я не магу знайсці словаў, каб пра гэта расказаць. Тэкст, які з мяне выходзіць, здаецца мне нежывым, вымучаным. Не ведаю, як мне знайсці сілы. Як праз усю гэтую немагчымасць, бязмоўе прабіцца — як вярнуць сабе веру?
Мае тэксты мне часам здаюцца бяззубымі, наіўнымі (у дрэнным сэнсе) — тэкстамі, праз якія ніякім чынам не праступае жахлівая рэальнасць; тэкстамі, якія наадварот спрабуюць “загаварыць зубы”, “замесці сляды”, “убаюкаць” (comfort) — замест таго, каб разварушыць, агаломшыць. Мне патрэбная дапамога. Я спрабую шукаць апоры, якія дапамогуць мне пратрымацца — збудаваць гэты тэкст (як у мінулым тэксце то быў нябачна прысутны тата), а тут я не знаю, што гэта можа быць. Адчуваю пустату. І мне страшна. Спрабую абкласці сябе кніжкамі (там шукаю апоры, штосьці, за што змагу зачапіцца і працягнуць да сябе ў тэкст). Але нічога не знаходжу. Яны мяне заводзяць яшчэ далей ад майго голасу — і тэкст атрымліваецца нейкім абрубкам, непаўнавартаснай копіяй іншых галасоў, (няўдалай) спробай выдаць сябе за сапраўдную. Я стамілася ад overthinking. Я хачу простай празрыстай мовы. Хачу проста сесці і напісаць — як ёсць. Чэсна і шчыра расказаць пра сябе. І ў гэтай прамаце і простасці захаваць злосць і напружанасць.
Нібыта можна (пачаць) пісаць толькі знясілеўшы. Толькі страціўшы надзею. Толькі спустошыўшыся. Сказаць. Я ёсць. Я ёсць.
***
Словы чужыя да мяне падбіраюцца,
незнаёмыя,
я лаўлю іх, каб затым
скласці ў тэкст.
Гэтыя словы падабраліся да мяне сёння раніцай, пакуль я яшчэ не прачнулася, але ўжо не спала. Я, як звычайна, калі такое са мной здараецца, некалькі разоў паўтарала пра сябе гэтую фразу, правальваючыся далей у сон, каб потым успомніць, калі прачнуся. Цудам учапілася за край. Голас унутры сказаў: “Ты ж разумееш, што ўсё адно не запомніш”. Узяла тэлефон, што ляжыць на тумбачцы, і нагаварыла голасам на дыктафон. Пасля ляжала і думала:
тут незразумела яшчэ
хто на каго палюе
таму
трэба быць пільнай
і адначасова
прытупіць пільнасць
напэўна гэта падобна на тое
як мама дае грудзі дзіцяці
пакуль яно яшчэ не прачнулася
пакуль яно моцнае і слабае
адначасова
***
Учора нават нікуды не выходзіла, спрабавала пісаць. Ну, гэта гучна сказана — пісаць, бо збольшага сядзела, утаропіўшыся ў манітор ноўтбука, спрабавала сябе неяк абудзіць лёгкаўжывальнай музыкай, перачытваннем старога... Як тая птушка, сяджу над ужо гатовымі кавалкамі тэксту, спрабую іх ажывіць, надыхаць сваім цяплом. Вынікаў амаль няма. Нешта пачала будаваць (збольшага са старых кавалкаў цэглы), але пакуль што гэта ўсё здаецца нетрывалым, паспешлівым, штучным: дакранешся, падзьмеш — і пасыпецца. Няўжо гэта неабходная частка пісання — проста механічна перастаўляць кавалкі тэксту ctrl-c — ctrl-v. Спрабую гэта рабіць — і прыслухоўваюся да сябе, ці не ёкне што ў сярэдзіне, ці не адчую цэльнасць. Пакуль што ўсё рассыпаецца. Здаецца, што тое, на што я замахнулася, — нашмат большае, чым магу пацягнуць. Не ўпершыню такое адчуваю, але так — быццам бы ўпершыню.
Усё трэба рабіць адначасова — у гэтым складанасць. Быць і дзіцёнкам, дзёрзкім, непаслухмяным, і цярплівым дарослым для яго. Які не спужае, у патрэбны момант скіруе, куды трэба. Не будзе займаць сабой усё месца — але зробіць тое, што дзіцёнку не пад сілу. Амаль немагчыма сабе такое ўявіць. Здаецца, што гэтая роля (праца) можа быць па сваёй прыродзе толькі грубай, якая знішчае ўсё непасрэднае, жывое. Цяжка паверыць, што яна можа быць таксама стваральнай (канструктыўнай).
***
А вось жа заўсёды было цяжка пісаць, не толькі цяпер, — не запярэчыш. Ёсць гэтаму сведчанні, але кожны раз (як у першы раз) здаецца, што вось ён — гэты момант, што менавіта цяпер мне найбольш складана. Так раней не было. Было. Было? Але ж было і па-іншаму, было лёгка, было проста. Былі незразумела якім насланнём падораныя тэксты. А цяпер толькі бясконцыя ідэі, якія грукаюцца ў мой мозг, бессэнсоўныя, пустыя, якія мне хочацца спыніць, хочацца замаўчаць, бо ў такім маўчанні прынамсі ёсць чэснасць. Гэта дылема, якую я не магу вырашыць. Калі маўчанне перарастае ў знікненне, ці нават знішчэнне, калі гучанне (агучванне) становіцца забалтваннем? Калі тэкст з’яўляецца рэкетнай фігурай — як у псіхалогіі. Калі я гавару для таго, каб не сказаць? Вось гэта фігура вышэйшага пілатажу: хацела б я ўмець стварыць такі тэкст, які быў бы пазбяганнем (тэксту), — але каб пры яго прачытанні гэта было зразумела. І каб другі пласт усё адно прагучаў нават у сваёй непрамоўленасці. Навошта такія складанасці? Чаму нельга сказаць прама? Таму што ніколі нельга сказаць прама... Тэкст — гэта заўсёды інтэрпрэтацыя, пераклад / кампраміс (с).
***
(…) і вось 25 чысла ў Пашын ДН я села з самай раніцы дапісваць тэкст, і — алілуйя! — дапісала. Я не ведаю нават якім цудам, але сапраўды гэта быў цуд — я сядзела перад кампом і ў мяне нічога не атрымлівалася. Тэкст рассыпаўся на кавалкі, і я не магла яго сабраць. Канцоўка выглядала штучнай — швы, якімі я сшывала тэкст, былі бачнымі здалёк. Я сядзела перад кампом у бяссіллі і адчаі — задача, якая стаяла перада мной адчувалася непад’ёмнай, а я — занадта маленькай перад ёй. Адчуванне непад’ёмнасці і бяссілля было невыносным. Такім, што я хацела ўзяць комп і кінуць яго ў сцяну, расхуярыць к херам. Стрымалася. Засталася сядзець перад кампом, накіроўваючы сваю ўвагу ў тэкст, і раптам адчула, што трэба рабіць, злавіла натхненне, і далей гэта была толькі справа часу і настойлівасці ў пошуках дакладных фармулёвак, дакладнага месца словаў у сказе, сказаў у тэксце. Я перастаўляла сказы месцамі (“круціла”), пакуль не сабраўся пазл, расклаўся пасьянс (і я не адчула, што ўсё харашо). Пакуль сапраўды я не адчула, што тэкст здарыўся, што апошні абзац звязаў усё, што было напісана да гэтага, — тэкст больш не распадаецца. Гэта быў сапраўдны цуд. Я адчувала гэта як цуд. Быццам толькі што змагла падняць і перасунуць цяжаленны валун у іншае месца. Вера ўсё ж такі дапамагае пісаць, не здавацца. Без яе задача, якая стаіць перада мной, — здаецца непад’ёмнай. Гэта пытанне балансу, канешне, спалучэння майстэрства, упартасці, цярпення, ведаў пра свае ўменні — і адначасова гатоўнасці (адкрытасці) да невядомага, таго, што ніколі не зможаш прыручыць, схапіць, кантраляваць, выклікаць спецыяльна. Сустрэчу з чым немагчыма запланаваць. Гэта таксама вялікая праца — і цяжкая праца — захоўваць такую адкрытасць (тое, што я калісьці назвала дылетанцтвам). Але адначасова важна і мець магчымасць (доступ) абапірацца на канкрэтныя, акрэсленыя, зразумелыя рэчы — веды пра свае ўменні і г. д. Хаця б не адмаўляць, што “ўсё гэта” таксама прысутнічае, таксама ёсць! Я ведаю трошкі “правілы гульні”, але я ніколі не дазволю ім уладарыць. Я ахвярую — у некаторым сэнсе (наўмысна, асэнсавана) гэтай яснасцю, зразумеласцю, пачуццём пэўнасці і цвёрдай зямлі пад нагамі — дзеля чагосьці няўлоўнага, невытлумачальнага і чароўнага. Дзеля магчымасці гэта адчуць і нават часткова перадаць — усталяваць з гэтым цудам (вопытам) сувязь.
***
чытаеш чужыя вершы і разумееш
што гэтыя чатыры радкі лішнія
без іх верш будзе лепшым
тут першага слупка дастаткова
гэты ўвогуле лепш не ўключай у зборнік
а гэтыя зусім нікому больш не паказвай
цяпер ты ведаеш
як напісаць добры верш
умееш адрозніць добры верш
ад дрэннага
ну і што з таго?
***
Тэкст цягнецца ўсімі сваімі збудаваннямі (шматпавярховікамі слоў) у рэальнасць — нельга нічога з гэтым зрабіць, запярэчыць. Я ствараю тэкст, якога не павінна быць, бо той мяне, якая яго стварае, не павінна быць. І той, пра каго ў ім вядзецца, — ніколі не было. Паўсюдная адсутнасць, якая балюча хоча з’явіцца. “Цяжка, калі тваё багацце прымаюць за пустату”. Я сама, як гэты чысты аркуш, — рабі са мной, што хочаш, ляпі з мяне што хочаш. З бясконцымі перспектывамі, якіх з кожным словам, з кожным радком становіцца ўсё меней, — усё, што я калісьці рабіла ні да чаго не прывяло, і мне ізноў трэба сабраць сябе па кавалках, падняцца і пайсці наперад. Не спужацца, не спыніцца. Спыніцца і працягнуць. Унутры нешта дрыжыць... Я пішу, заціснуўшы трапяткую птушачку ў далонь. Адной рукой трымаю яе, другой пішу гэты тэкст.
Адчуваю сябе тэрыторыяй, сваё цела — тэрыторыяй. З якой “вырасталі”, якая была базай, апорай, этапам — усяго толькі прыступкай, чымсьці часовым, вырачаным на бязбудучыню… Так і з тэкстамі. Мне здаецца, што я ўвожу людзей у зман; яны бачаць ува мне штосьці і кажуць – пішы, пішы, чакаюць ад мяне тэкстаў, а пасля, калі я сапраўды вырашаюся загучаць, застаюцца расчараванымі. Кожнае “пішы” змяшчае ў сабе тлумачэнне (не гэта), (не так). Так тое, што мелася быць падтрымкай, становіцца чарговым сцверджаннем недастатковасці. Нібыта тое, што ёсць (было), — несапраўднае, усяго толькі трэніроўка, гульня, трамплін да “сапраўднага тэксту”... Так ці іначай я сама выбрала сабе такі шлях — не станавіцца нікім, і цяпер мне лёгка паставіць “дыягназ”, каб пачаць штурхаць у бок “нормы”, каб я ўвайшла ў пазы гэтага механізма... А я не хачу... Нічога не адбываецца, не змяняецца: я цяку як ручай, ні на што не магу паўплываць, нідзе не магу затрымацца, — усё цяку і цяку. Я хачу выпісаць са свайго цела гэты час. Момант. Адрэзак. Шлях. Рухацца, не проста запаўняючы сабой пусткі, але злучаючы іх. Не хачу быць ручаём. Хачу быць голкай.
***
Мне так балюча, маё сэрца разбітае. Я б хацела магчы пра гэта напісаць, як, напрыклад, напісала О. пра маўчанне, — быццам ціха-ціха прашаптаць... Як пісаць з цела, якое баліць? З сэрца, якое разбітае? Можа быць, гэта ўсё недарэчны, нікому непатрэбны пафас? Зайздрошчу тым, у каго атрымліваецца з’явіцца ў гэтым моры болю праз тэкст, — у мяне не атрымліваецца. Я шкадую, што так. Шкадую, што прамаўчала тады, і тады, і тады, — і цяпер немагчыма загаварыць. Усе невымаўленыя словы ўнутры мяне забалелі сваёй непрамоўленасцю, сваёй непатрэбнасцю, састарэласцю і недакладнасцю... Я проста хацела б, каб гэта ўсё ніколі не адбылося. Мне так шкада... Я хацела б стварыць такі тэкст, унутры якога можна схавацца, адпачыць, які б адначасова перайначваў саму рэальнасць, як валуны непад’ёмныя зрушваў з месца, каб глеба пад імі ажывала, пачынала дыхаць... Я б хацела большай структураванасці для сябе. Цярпення ў стварэнні большага тэксту, дыхання на працяглы забег. Але я такая рэзкая, нецярплівая: я баюся заглянуць унутр, пагрузіцца пад ваду і быць там доўга, не проста мімаходзь дакрануцца, а вывучаць паверхню пальцамі доўга — і не збягаць, захоўваць увагу, не адводзіць вачэй. Баюся згубіць пры гэтым спантаннасць, баюся быць пахаванай пад плітой (што за яна?). Але я падбіраюся да нечага бліжэй, і мне здаецца гэта занадта цяжкім ці балючым, каб да яго дакранацца; і я пляту бязважкія карункі са словаў... Не ведаю, як пісаць, калі заканчваецца натхненне. Таму мае тэксты такія кароткія, “рваныя”, няроўныя — яны імкнуцца да закончанасці, а я ім замінаю, супраціўляюся, збягаю ўвесь час: я вам не дапамагу спраўдзіцца. Завершаныя формы мяне пужаюць сваёй вычарпальнасцю. Закончаны тэкст, як пліта надмагільная.
Учора бачыліся з А., гулялі ўздоўж Свіслачы — было шмат людзей, гэта так дзіўна і непрывычна, углядаешся ў кожн_ую і думаеш — а ты? Зняла нават відэа, каб паслаць О. у Канаду, таму што з размовы з ёй зразумела, што ў яе цяпер такія ўяўленні пра Мінск, што тут вецер гуляе ў голым полі...
Жывое і нежывое сплялося настолькі моцна між сабой, што ўжо не адрозніць адно ад другога. Любоў... Ёсць. Ёсць, ёсць. І абаронныя збудаванні вакол яе. Якія мы бездапаможныя ўсе (ці гэта толькі я?): пішам свае гісторыі ў асобных пакоях, выкшталцоўваем майстэрства, шукаем словы, кшталтуемся самі ў сваіх тэкстах, расцём — і застаемся такімі ж няўклюдамі побач з іншымі... Як дакрануцца адно да аднога, якімі трапнымі словамі?
Я хацела б абазначыць сваю прысутнасць тут, сваё існаванне праз тэкст — але не праз перфарматыўны тэкст, як час ад часу гэта раблю, а праз такі, які і ёсць я ў гэты момант, які выцякае і цячэ з мяне / праз мяне, увасабляючы мяне... Вось я. Я б хацела гэта сказаць, так сказаць: вось я — глядзіце.
Наста Манцэвіч. Паэтка, перакладчыца. Hарадзілася ў 1983 годзе ў Вілейцы. Аўтарка паэтычнага зборніка “Птушкі” (2012). Пераклады вершаў ЛГБТК-актывіст_кі і перформер_кі з ЗША Алок Вайд-Мэнан друкаваліся ў часопісе “Прайдзісвет”.